Od wczesnych lat 80. ubiegłego wieku znany jest antynowotworowy wpływ witaminy D. Polega on na działaniu antyproliferacyjnym, indukującym zróżnicowanie i apoptozę, na działaniu przeciwzapalnym, antymetastatycznym i antyangiogennym.¹⁷ Dane wskazują, że antykancerogenna dawka witaminy D powinna zapewniać jej stężenie w surowicy większe niż 75 nmol/l, a najlepiej 90-100 nmol/l.¹⁸ Aby to osiągnąć, suplementacja witaminy D powinna przekraczać 1000 j.m./24 h, czyli jest to wartość większa od obecnie zalecanych.

Dieta bogatobłonnikowa

Od dawna obserwowano mniejszą zapadalność na raka jelita grubego w populacji mieszkańców Afryki. Wiązano to z powszechną tam dietą bogatobłonnikową. Dane płynące z badań prospektywnych dotyczących wpływu diety bogatobłonnikowej na redukcję zapadalności na raka jelita grubego są rozbieżne. Wyniki większości badań nie potwierdzają pozytywnych efektów, ale jest wiele takich, które wskazują na redukcję ryzyka raka wśród osób stosujących dietę bogatą w błonnik, szczególnie pochodzenia zbożowego.¹⁹ Mechanizm polega na nasileniu produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, w szczególności kwasu masłowego, przez florę bakteryjną rozkładającą produkty bogatobłonnikowe. Na podstawie metaanalizy badań prospektywnych, w której wykazano 10% redukcję ryzyka zapadalności na raka jelita grubego u osób spożywających dodatkowo >10 g błonnika na dobę, w europejskich i amerykańskich badaniach klinicznych uznano dietę bogatobłonnikową za czynnik zmniejszający ryzyko raka jelita grubego.²⁰

Witamina B

W syntezie DNA ważną rolę odgrywają witaminy z grupy B, w tym kwas foliowy. Niedobór tych witamin powoduje nieprawidłową syntezę DNA, jego zmniejszoną metylację, co może prowadzić do kancerogenezy. Jest to zjawisko spotykane zwłaszcza u osób nadużywających alkoholu.

Tłuszcze

Istnieją dane wskazujące na możliwy wpływ diety zawierającej duże ilości tłuszczów na zwiększone ryzyko raka jelita grubego, czego efektem miałyby być podwyższone prokancerogenne stężenia metabolitów kwasów żółciowych. Wyniki dostępnych badań przeprowadzonych z randomizacją nie potwierdzają jednak ochronnego efektu diety ubogiej w tłuszcze. Pewne znaczenie przyznaje się zwiększeniu ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, jako że wykazano ich korzystny efekt przeciwzapalny i udowodniono zmniejszoną tendencję do tworzenia gruczolaków w jelicie grubym u osób przyjmujących te związki w ilości 2 g/24 h przez co najmniej 6 miesięcy.²¹

Mięso czerwone i wysoko przetworzone

Niewątpliwym czynnikiem ryzyka raka jelita grubego jest dieta zawierająca czerwone i wysoko przetworzone mięso. Autorzy jednej z metaanaliz wykazali 20% wzrost ryzyka raka jelita grubego na każde zwiększenie ilości czerwonego mięsa o 100 g/24 h i wysoko przetworzonego mięsa o 50 g/24 h.²² Prokancerogenny mechanizm działania jest różnorodny. Hem zawarty w czerwonym mięsie indukuje stres oksydacyjny, proliferację kolonocytów i endogenne wytwarzanie nitrozamin.²³ Egzogenne nitrozaminy oraz związki siarki zawarte w wysoko przetworzonym mięsie są z kolei odpowiedzialne za jego niekorzystny efekt prokancerogenny.

Owoce i warzywa

Owoce i warzywa zawierające antykancerogenne substancje wykazują korzystne działanie w zakresie zapobiegania rozwojowi raka jelita grubego. Nie dysponujemy jednak wystarczającymi dowodami płynącymi z prospektywnych badań prowadzonych z randomizacją na poparcie tej tezy. Istnieją pośrednie przesłanki wynikające z metaanaliz sugerujące redukcję ryzyka raka jelita grubego przy spożyciu co najmniej 100 g owoców na dobę i 100-200 g warzyw na dobę.²⁴

Produkty pełnoziarniste

Istnieją dowody na korzystny efekt diety zawierającej zbożowe produkty pełnoziarniste. Na podstawie badań nie wskazano minimalnej dawki produktów pełnoziarnistych skutkującej redukcją zapadalności na raka jelita grubego, znany jest natomiast mechanizm korzystnego działania tych produktów. Mają one niski indeks glikemiczny, dlatego obniżają stężenie insuliny we krwi i zwiększają insulinowrażliwość.²⁵ Ma to ograniczający wpływ na wzrost komórek nabłonka jelita grubego. Inne działania wynikają z dużej zawartości błonnika oraz działania wielu antyoksydantów.

Biorąc pod uwagę powyższe zalecenia, najkorzystniejszym modelem dietetycznym sprzyjającym redukcji ryzyka raka jelita grubego jest dieta śródziemnomorska.²⁶

Leki

Tabela 2. Zalecenia dotyczące stosowania leków zmniejszających ryzyko raka jelita grubego

Jednym z elementów profilaktyki pierwotnej raka jelita grubego jest stosowanie leków wpływających na redukcję zapadalności na ten rodzaj nowotworu. Należą do nich: kwas acetylosalicylowy, niesteroidowe leki przeciwzapalne oraz postmenopauzalna hormonoterapia zastępcza (tab. 2).

Kwas acetylosalicylowy

Rola kwasu acetylosalicylowego oraz niesteroidowych leków przeciwzapalnych wynika z hamowania produkcji prostaglandyn poprzez wpływ na enzymy COX-2 i COX-1. Zauważono podwyższone stężenia prostaglandyn w nowotworowych guzach jelita grubego. W przeprowadzonych dotychczas badaniach klinicznych wielokrotnie dowiedziono redukcji zapadalności na raka jelita grubego, szczególnie w odniesieniu do raków prawej części jelita, u osób przewlekle leczonych kwasem acetylosalicylowym.^27-29 Efekt ten jest widoczny co prawda po co najmniej 5 latach przewlekłego stosowania kwasu acetylosalicylowego, ale raczej nie zależy od jego dawki. Jest to zachęcająca perspektywa, jeśli weźmiemy pod uwagę szerokie stosowanie tego leku z powodu chorób układu krążenia u osób >65 r.ż., dzięki czemu można uzyskać dodatkowy korzystny efekt terapii.³⁰

Niewątpliwym ograniczeniem tego rodzaju profilaktyki są działania niepożądane przewlekłego stosowania kwasu acetylosalicylowego, spośród których najistotniejsze dotyczą ryzyka krwawienia z przewodu pokarmowego. Z tego też powodu nie jest to zalecane postępowanie w grupach chorych pośredniego ryzyka raka jelita grubego.