Szczepienia przeciwko krztuścowi są skuteczną metodą ochrony przed chorobą. Warto jednak zaznaczyć, że u zaszczepionych dzieci i dorosłych mogą się pojawić łagodne lub niecharakterystyczne objawy krztuśca, co dodatkowo może utrudnić właściwe rozpoznanie. Aby uniknąć tego problemu, ważne jest stosowanie szczepionki zgodnie z kalendarzem szczepień. Najczęstsze i charakterystyczne objawy krztuśca u dzieci można przyporządkować do konkretnej fazy rozwoju choroby:

1. Faza początkowa (kataralna)

• podobna do zwykłego przeziębienia, trwająca od 1 do 2 tygodni
• najczęstsze objawy to: katar, kichanie, przekrwione oczy, łagodny kaszel i podwyższona temperatura

2. Faza napadowa (paroksyzmalna)

• najbardziej charakterystyczna dla krztuśca, trwająca od 1 do 6 tygodni
• napady kaszlu stają się intensywne i nasilają się, zwłaszcza nocą
• kaszel jest męczący, piskliwy i trudny do kontrolowania
• napady kaszlu mogą prowadzić do wymiotów z powodu krztuszenia się lepką wydzieliną, sinicy, utraty świadomości
• najostrzejszą formą kaszlu jest tzw. pianie, w wyniku którego może dochodzić do wybroczyn i wylewów do spojówek oraz krwawienia z nosa
• po napadzie kaszlu dziecko jest zmęczone i wyczerpane

3. Faza rekonwalescencji

• nasilenie kaszlu oraz jego częstotliwość stopniowo się zmniejszają i ustępują
• kaszel może się jednak utrzymywać nawet przez kilka miesięcy.

U młodzieży i osób dorosłych choroba najczęściej przybiera postać przewlekłego kaszlu, trwającego co najmniej 2 tygodnie, z okresowym występowaniem kaszlu napadowego.

Wyzwania kliniczne

Krztusiec stanowi wyzwanie diagnostyczne nie tylko w Polsce, lecz także w innych krajach³. Z medycznego punktu widzenia często jest trudny do rozpoznania na podstawie symptomów, ponieważ jego objawy są zwykle nieswoiste i podobne do objawów innych chorób układu oddechowego, takich jak przeziębienie lub zapalenie oskrzeli. Typowe objawy krztuśca obejmują: napady kaszlu, duszność, sinicę, wymioty i krztuszenie się podczas kaszlu. Część przypadków przebiega w formie atypowej lub bezobjawowej, zwłaszcza u starszych dzieci, młodzieży i dorosłych, a także osób wcześniej zaszczepionych, które mogą być nosicielami bakterii. W konsekwencji krztusiec jest przekazywany na inne osoby, w tym na niemowlęta i osoby starsze, które są najpodatniejsze na powikłania i mogą wymagać hospitalizacji. Dlatego ważne jest wykorzystanie dostępnych metod badań laboratoryjnych w celu potwierdzenia rozpoznania i podjęcia określonych działań zapobiegających szerzeniu się zachorowań. 

Tabela 1. Standardy diagnostyczne dla krztuśca⁵

W 2013 r. grupa EUpert opracowała standardy diagnostyczne dla krztuśca, zaakceptowane i rekomendowane przez European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) (tab. 1). Celem opracowanych i nadal obowiązujących wytycznych jest zapewnienie odpowiedniej jakości diagnostyki, nadzoru epidemiologicznego, wykrywania oraz monitorowania ognisk epidemicznych⁴.

W Polsce, tak jak w innych krajach, są stosowane wymienione w wytycznych metody diagnostyki krztuśca. Obejmują one pobranie wymazu z nosogardzieli lub badanie próbki plwociny, które są następnie analizowane pod kątem obecności bakterii B. pertussis za pomocą testów laboratoryjnych, takich jak reakcja łańcuchowa polimerazy (PCR – polymerase chain reaction), posiew oraz badania serologiczne. Istnieją jednak pewne ograniczenia stosowania testów diagnostycznych w zakresie czasu ich wykonywania, swoistości i czułości^6,7:

• posiew: wysoka swoistość, niska czułość
• PCR: wysoka czułość, zmienna swoistość
• badania serologiczne: stosowane do diagnozowania w późniejszych stadiach zakażenia.

Szybko podjęta diagnostyka choroby, wsparta metodami laboratoryjnymi, ma podstawowe znaczenie dla rozpoczęcia leczenia przyczynowego, które zmniejsza czas trwania i nasilenie kaszlu oraz zapobiega powikłaniom krztuścowym, zwłaszcza u dzieci.

W Polsce są dostępne testy diagnozujące krztusiec, które stosuje się w praktyce medycznej. Najczęściej wykorzystywaną metodą jest test PCR, który umożliwia wykrycie i identyfikację DNA bakterii B. pertussis w pobranych próbkach. Testy PCR są bardzo czułe i swoiste, co pozwala na skuteczną diagnostykę krztuśca. W Polsce są wykonywane w laboratoriach diagnostycznych, które mają odpowiednie wyposażenie i kwalifikowany personel. Próbki mogą być pobierane z nosogardzieli za pomocą wymazu lub z plwociny. W praktyce lekarza podstawowej opieki zdrowotnej diagnostyka krztuśca w skali kraju jest mocno ograniczona. Aby zwiększyć skuteczność diagnostyki i zapobiegać rozprzestrzenianiu się krztuśca, istotne jest, aby lekarze i personel medyczny byli świadomi objawów, ryzyka i metod diagnostyki tej choroby.

Konsekwencje niedostatecznej diagnostyki mogą być poważne na różnych płaszczyznach. Z powodów opisanych powyżej uważa się, że liczba przypadków infekcji krztuścem jest niedoszacowana, co stanowi ryzyko znacznego wzrostu stopnia cyrkulacji bakterii w społeczeństwie, a w konsekwencji zwiększenia ogólnej liczby przypadków choroby. Ocenia się, że krztusiec występuje u starszych osób znacznie częściej, niż jest zgłaszany⁸. Pokazały to również wyniki Ogólnopolskiego Badania Epidemiologii Krztuśca prowadzonego w Polsce w latach 2009-2011 w Zakładzie Epidemiologii NIZP PZH-PIB⁹.

Chociaż szybkie rozpoznanie i skuteczna terapia są ważne dla kontroli krztuśca, tylko przy utrzymaniu wysokiego poziomu szczepień, a także odpowiedniej edukacji społecznej na temat choroby oraz wzmocnienia systemów nadzoru epidemiologicznego i raportowania przypadków możliwe będzie zmniejszenie krążenia bakterii B. pertussis w społeczeństwie, a nawet całkowita jej eliminacja¹⁰.

Przyczyny wzrostów

Niestety od połowy lat 90. XX wieku na świecie doszło do ponownego wzrostu zachorowań na krztusiec i podjęto wiele badań, aby zidentyfikować możliwe przyczyny. W Polsce tendencja wzrostowa zachorowań również była wyraźna. Począwszy od 1999 r. zachorowało 876 osób, ale w kolejnym roku było już ponad 2000 (2269) zarejestrowanych przypadków. Do roku 2011 rejestrowano między 1000 a 3000 zachorowań. W 2012 r. wystąpił ponowny skok zachorowań do 4684 przypadków, zaś lata 2013-2014 można traktować jako międzyepidemiczne. Okres 2015-2016 o znacząco wyższej zapadalności na krztusiec w porównaniu z latami ubiegłymi był kolejnym nasileniem epidemicznym choroby. W 2016 r. zgłoszono 6828 przypadków. Była to największa odnotowana liczba od ponad 40 lat. W kolejnych latach liczba zachorowań zmniejszała się: od 3067 w 2017 r. poprzez 1548 w 2018 r. do 1629 w 2019 r. Okres pandemii COVID-19 charakteryzował spadek zachorowań na większość chorób zakaźnych podlegających zgłaszaniu, w tym również krztusiec: 785 przypadków w 2020 r., 182 w 2021 r. i 372 w 2022 r.