Współczynnik śmiertelności wynosi 10-15% nawet przy odpowiednio prowadzonej antybiotykoterapii. W przypadku sepsy sięga aż 40%. Odległe następstwa choroby dotyczą 20% przypadków i mogą przybrać formę niedosłuchu lub deficytów neurologicznych, a nawet doprowadzić do utraty kończyny.

Czynniki ryzyka IChM

Czynnikami ryzyka rozwoju IChM są: niedobory końcowych składników dopełniacza, anatomiczna lub funkcjonalna asplenia oraz choroby przewlekłe. U pacjentów zakażonych HIV ryzyko rozwoju IChM jest większe, podobnie jak u osób po przebytym zakażeniu wirusowym. Wybrane czynniki genetyczne (polimorfizm genów lektyny wiążącej mannozę lub czynnika martwicy nowotworów) również mogą stanowić czynnik ryzyka rozwoju IChM. Mieszkanie w skupiskach ludzkich oraz przeludnienie gospodarstw domowych, aktywne i pasywne palenie tytoniu, niski status społeczno-ekonomiczny także uznaje się za czynniki ryzyka. Notowano ponadto przypadki zakażeń meningokokowych wśród mikrobiologów pracujących z izolatami N. meningitidis.

Diagnostyka

Rozpoznanie IChM zwykle ustala się na podstawie izolacji N. meningitidis z miejsca jałowego w normalnych warunkach, tj. z krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego, płynu z opłucnej, płynu stawowego. Czułość hodowli bakteryjnej może być jednak niska, szczególnie jeśli materiał do badań pobrano już po rozpoczęciu antybiotykoterapii. Preparat bezpośredni płynu mózgowo-rdzeniowego barwiony metodą Grama, w którym stwierdza się obecność Gram(–) dwoinek, sugeruje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o etiologii meningokokowej.

Łańcuchowa reakcja polimerazy w czasie rzeczywistym (RT-PCR – real time polymerase chain reaction) umożliwia wykrycie DNA bakterii we krwi, płynie mózgowo-rdzeniowym lub innym materiale klinicznym. Choć hodowla pozostaje standardowym kryterium diagnostycznym koniecznym do rozpoznania IChM, badanie PCR jest użyteczne w przypadkach, w których nie udało się uzyskać pozytywnego wyniku hodowli bakteryjnej, ponieważ próbkę pobrano po rozpoczęciu antybiotykoterapii.

Zestawy wykrywające antygeny polisacharydowe w płynie mózgowo-rdzeniowym są specyficzne, ale wyniki fałszywie ujemne uzyskuje się dość często, szczególnie w przypadkach zakażeń serotypem B. Testy antygenowe z krwi i moczu są niewiarygodne.

Badania serologiczne wykrywające antygeny skierowane przeciwko polisacharydom otoczki można wykorzystywać jako część procesu diagnostycznego, nie należy jednak ustalać rozpoznania na ich podstawie.

Szczepienia przeciw meningokokom u dorosłych

Meningokokową szczepionkę polisacharydową zarejestrowano w Stanach Zjednoczonych w 1974 r. Czterowalentną szczepionkę polisacharydową zawierającą antygeny serotypów A, C, W i Y zarejestrowano w 1981 r. Szczepionki te nie są dostępne na polskim rynku.

Szczepionka skoniugowana przeciw meningokokom

W Polsce zarejestrowane są następujące szczepionki skoniugowane przeciw meningokokom:

• MenC-TT – szczepionka skoniugowana przeciw meningokokom grupy C, adsorbowana, zawierająca polisacharyd (O-deacetylowany) N. meningitidis grupy C (szczep C11) skoniugowany z toksoidem tężcowym, adsorbowany na wodorotlenku glinu. Jest przeznaczona do czynnego uodparniania dzieci po ukończeniu 2 m.ż., młodzieży i dorosłych (nazwa handlowa NeisVac-C, producent Pfizer)
• MenACWY-CRM – szczepionka skoniugowana przeciwko meningokokom grupy A, C, W-135 i Y zawierająca oligosacharydy meningokoków grupy A (10 µg), C (5 µg), W-135 (5 µg) i Y (5 µg), każdy z nich skoniugowany z białkiem CRM197 Corynebacterium diphtheriae. Jest przeznaczona do czynnego uodparniania dzieci (w wieku od 2 lat), młodzieży i dorosłych (nazwa handlowa Menveo, producent GSK)
• MenACWY-TT – szczepionka skoniugowana przeciw meningokokom grupy A, C, W-135 i Y zawierająca polisacharydy N. meningitidis grupy A1 (5 µg), C1 (5 µg), W-1351 (5 µg), Y1 (5 µg) skoniugowane z toksoidem tężcowym jako nośnikiem białkowym. Przeznaczona jest do czynnego uodparniania osób w wieku od 6 tygodnia życia (nazwa handlowa Nimenrix, producent Pfizer).

Ponadto dostępne są dwie szczepionki rekombinowane, skierowane przeciw serotypom B:

• MenB-4C – szczepionka przeciw meningokokom grupy B (rDNA), złożona, adsorbowana, zawierająca: rekombinowane białka ze szczepów N. meningitidis grupy B 1, 2, 3 – białko fuzyjne NHBA (50 µg), białko NadA (50 µg), białko fuzyjne fHbp (50 µg); pęcherzyki błony zewnętrznej (OMV) ze szczepu NZ98/254 N. meningitidis grupy B mierzone jako całkowita ilość białka zawierającego PorA P1.4 (25 µg). Wszystkie białka są adsorbowane na wodorotlenku glinu. Szczepionka przeznaczona jest do czynnego uodparniania osób w wieku ≥2 m.ż. (nazwa handlowa Bexsero, producent GSK)
• MenB-FHbp – szczepionka przeciw meningokokom grupy B, rekombinowana, adsorbowana; zawiera białka fHbp podrodziny A i B ze szczepów N. meningitidis serogrupy B 1, 2, 3 (po 60 µg) adsorbowane na fosforanie glinu (0,25 mg glinu na dawkę). Zarejestrowana jest do czynnego uodparniania osób w wieku od 10 lat (nazwa handlowa Trumenba, producent Pfizer).

Immunogenność i skuteczność szczepionki

Ochrona przeciw IChM jest uzależniona od poziomu przeciwciał bakteriobójczych w surowicy oddziałujących na bakteryjne antygeny powierzchniowe. Przeciwciała bakteriobójcze we współdziałaniu z dopełniaczem zabijają meningokoki. Proces ten oznacza się w warunkach in vitro za pomocą testu bakteriobójczej aktywności surowicy z zastosowaniem surowicy ludzkiej jako źródła dopełniacza (hSBA). Miano hSBA większe lub równe 1:4 uważa się za wystarczające do ochrony przeciw chorobie meningokokowej.

Zaletą szczepionek skoniugowanych jest ich zdolność do wywoływania pamięci immunologicznej. Stymulują one wstępnie układ odpornościowy, a pamięć immunologiczna utrzymuje się nawet w przypadku braku wykrywalnych przeciwciał bakteriobójczych. Mimo że indukowana szczepionką pamięć immunologiczna może być ważna dla ochrony przed zakażeniem innymi patogenami otoczkowymi, obecność wykrywalnych przeciwciał krążących wydaje się kluczowa dla ochrony przed N. meningitidis. Zakażenia meningokokowe postępują przeważnie niezwykle szybko. W przypadkach o piorunującym przebiegu objawy pojawiają się w ciągu 1-4 dni po inwazji normalnie jałowych miejsc.

Badania nad trwałością przeciwciał wskazują, że poziom przeciwciał krążących znacząco się obniża po upływie 3 do 5 lat po podaniu pojedynczej dawki szczepionki i wiele nastolatków nie jest chronionych już 5 lat po immunizacji. Eksperci Advisory Comitee on Immunization Practices (ACIP) uznają, że pojedyncza dawka skoniugowanych szczepionek meningokokowych podawana dzieciom w wieku 11 lub 12 lat nie wystarcza, by zapewnić ochronę w okresie zwiększonego ryzyka zachorowania, tj. od 16 do 21 r.ż. Na podstawie tych informacji zalecono dodanie dawki przypominającej osobom w wieku 16 lat.

Osobom, które mają funkcjonalną lub anatomiczną asplenię, niedobory składników dopełniacza, zaleca się dwudawkowy cykl podstawowy zamiast pojedynczej dawki. Dawki przypominające po szczepieniu podstawowym są ważne dla pacjentów należących stale lub przez dłuższy czas do grup podwyższonego ryzyka (osoby z asplenią, z niedoborami składników dopełniacza i mikrobiologów), by zapewnić im wysoki poziom hSBA.