Zasady odżywiania chorych poddawanych radioterapii na obszar jamy brzusznej lub miednicy

Osobom chorym poddawanym napromienianiu okolicy jamy brzusznej lub miednicy najczęściej zaleca się stosowanie diety lekkostrawnej, bogatobiałkowej z ograniczeniem nierozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego.[14] Konieczną cechą tej diety jest brak drażniącego wpływu na błonę śluzową jelita. Dieta taka powinna być zbliżona do ogólnie przyjętych zasad zdrowego odżywiania z uwzględnieniem pewnych modyfikacji.

Pierwsza zasada obejmuje ograniczenie nierozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego. Nie oznacza to jednak całkowitej eliminacji tego składnika z diety, lecz zbilansowanie na poziomie minimalnego zalecanego dziennego spożycia (25 g na dobę dla osoby dorosłej[15]) oraz ograniczenie nierozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego. Wyodrębniono dwa rodzaje błonnika pokarmowego:

• nierozpuszczalny w wodzie (celuloza, ligniny i niektóre hemicelulozy), występujący m.in. w mące z pełnego przemiału, otrębach i całych ziarnach,
• rozpuszczalny w wodzie (gumy, śluzy roślinne, pektyny i niektóre hemicelulozy), występujący m.in. w płatkach owsianych, jabłkach i nasionach roślin strączkowych.[16]

Pierwszy z nich ma działanie drażniące na błonę śluzową jelita, dlatego nie jest zalecany w diecie osób poddawanych radioterapii na obszar jamy brzusznej, w przeciwieństwie do rozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego, które ulegają degradacji bakteryjnej w jelicie grubym i rozluźniają masy kałowe, zapobiegając występowaniu zaparć, wzdęć oraz biegunki.

W diecie chorego zmiany żywieniowe powinny obejmować przede wszystkim produkty zbożowe. Zaleca się rezygnację z pieczywa żytniego, pełnoziarnistego, z dodatkiem nasion, mąki pełnoziarnistej (typ 1850 i 2000), żytniego makaronu, dzikiego i brązowego ryżu, grubych kasz (gryczanej i jęczmiennej) i płatków żytnich. Produkty te zaleca się zastąpić ich lekkostrawnymi odpowiednikami takimi jak: pieczywo pszenne (niektórzy pacjenci dobrze tolerują pieczywo graham lub pszenno-żytnie, które jest dobrą alternatywą w przypadku zaparć i wzdęć), mąka pszenna (typ 450-750), pszenny, drobny makaron (np. nitki), ryż biały/basmati/jaśminowy, mąki pszenne i bezglutenowe (np. ryżowa, kokosowa, kukurydziana, jaglana, migdałowa), drobne kasze (manna, kuskus, kukurydziana), płatki owsiane błyskawiczne i ryżowe.[17]

Kolejna modyfikacja żywieniowa obejmuje rodzaj oraz formę przetworzenia warzyw i owoców. Zaleca się rezygnację z surowych produktów na rzecz przetworzonych (upieczonych, ugotowanych, w formie kisielu, dżemu niskosłodzonego, galaretki, musów, przecierów, sosów), ewentualnie obranych ze skórki (np. pomidory, jabłka). Lepiej tolerowane będą warzywa i owoce z miąższem (cukinia, ziemniaki, bataty, mango, jagody, banany) niż drobnopestkowe (maliny, truskawki), mogące działać drażniąco na śluzówkę jelita. Dodatkowo zaleca się także rezygnację z warzyw o działaniu wzdymającym, do których należą warzywa kapustne (kapusta, brukselka, kalafior, brokuły) i strączkowe (bób, fasola, groch). Ponadto nie zaleca się spożywania warzyw i owoców ciężkostrawnych (gruszki, śliwki, czereśnie, ogórki, papryka, por, cebula, czosnek, chili, rzodkiew).[14,17]

Tolerancja wyżej wymienionych grup produktów spożywczych może być osobniczo zmienna. Niektórzy chorzy dobrze tolerują truskawki, świeże jabłka obrane ze skórki, pieczywo typu graham. Dlatego zalecenia należy dostosowywać indywidualnie. Do zasad żywieniowych, które nie podlegają modyfikacji, należą stosowana obróbka kulinarna oraz ograniczenie spożycia produktów przetworzonych o wysokiej zawartości tłuszczów. Należy zrezygnować ze smażenia, panierowania, pieczenia z uprzednim obsmażaniem w dużej ilości tłuszczu. Zamiast tego zalecane jest pieczenie bez uprzedniego obsmażania (w rękawie/pergaminie/folii aluminiowej), gotowanie w wodzie lub na parze, grillowanie na patelni. Dodatkowo należy zrezygnować z wysokotłuszczowych produktów przetworzonych, tj. tłuste sery (brie, camembert), kiełbasy i tłuste przetwory mięsne, chipsy, frytki. Spożywanie tych produktów w nadmiernej ilości może być przyczyną zaparć, wzdęć oraz dyskomfortu.

Ogromnej uwagi wymagają spożywane napoje. Dość często zdarza się, że chorzy pomiędzy posiłkami piją napoje gazowane lub soki, traktując je jako zamiennik wody. U chorych poddawanych radioterapii należy zwrócić uwagę na konieczność wypijania minimum 1,5 l wody przy całkowitej rezygnacji z napojów gazowanych oraz soków świeżo wyciskanych (mogą działać drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego). Wypijanie odpowiedniej ilości wody zapobiega zaparciom oraz wzdęciom.

Zalecenia przy powikłaniach leczenia

U chorych poddawanych radioterapii na obszar jamy brzusznej i miednicy istnieje ryzyko wystąpienia biegunek, zaparć i wzdęć. W praktyce klinicznej nierzadko zdarzają się biegunki na przemian z zaparciami. Zalecenia żywieniowe w przypadku biegunek i zaparć wykluczają się wzajemnie. Przy występowaniu biegunek zaleca się stosowanie produktów zapierających, ubogich w błonnik pokarmowy (tj. marchwianka, napar z suszonych jagód, biały ryż), a w przypadku zaparć zalecana jest dieta wysokobłonnikowa (która nie jest wskazana ze względu na chorobę podstawową oraz zastosowane leczenie).[18] Takie przypadki należy skierować na konsultację dietetyczną, a podczas zbierania dokładnego wywiadu żywieniowego zwrócić szczególną uwagę na spożycie mleka i jego przetworów, wody, produktów wzdymających, ciężkostrawnych (smażonych, wysokotłuszczowych), bogatych w błonnik pokarmowy, oraz surowych warzyw i owoców (tab. 3).

Tabela. 3. Chory zmagający się z biegunkami i zaparciami występującymi na przemian*

Zaparcia

Zalecenia żywieniowe obejmują:[17,19,20]

• codzienne spożywanie kilku sztuk suszonych owoców (najlepiej śliwek),
• wypijanie co najmniej 1,5 l wody niegazowanej,
• regularną aktywność fizyczną – dostosowaną indywidualnie, w zależności od samopoczucia oraz sił chorego,
• włączenie laktulozy lub metoklopramidu.

W trakcie radioterapii na obszar jamy brzusznej i miednicy należy unikać zalecanych w przypadku zaparć w innych sytuacjach klinicznych produktów zbożowych pełnoziarnistych oraz świeżych warzyw i owoców.

Biegunki

Zalecenia żywieniowe obejmują:[17,18,19,20]

• częste posiłki o małej objętości,
• unikanie skrajnych temperatur posiłków (zimnych i bardzo gorących),
• rezygnację z cukru, fruktozy, ksylitolu i syropu z agawy,
• rezygnację z mleka i jego przetworów,
• rezygnację z alkoholu oraz kawy (zarówno rozpuszczalnej, jak i naturalnej),
• wypijanie co najmniej 1,5 l płynów codziennie (np. czarna herbata, napar z suszonych jagód, buliony drobiowe lub warzywne, woda niegazowana z dodatkiem miodu i mięty, kakao naturalne na wodzie, kleik z siemienia lnianego),
• spożywanie produktów o działaniu zapierającym: młode banany, marchwianka, purée ziemniaczane, czarne jagody, borówki, pieczone jabłka,
• włączenie loperamidu.