Rycina 1. Piramida aktywności fizycznej (na podst. instytutstyluzycia.pl)

Najlepsze są naturalne formy ruchu angażujące duże grupy mięśniowe, np. marsz o umiarkowanej intensywności (50-75% spadku wydolności fizycznej [VO_2max] lub 60-80% tętna maksymalnego [HR_max 220 – wiek]), stosowane 3-5 × w tygodniu przez 30-60 minut. Oczywiście mogą to być także inne ćwiczenia fizyczne, np. bieg, jazda na rowerze, a w zimie narciarstwo biegowe.

Chorzy onkologiczni nie powinni natomiast wykonywać ćwiczeń o bardzo dużej intensywności, ponieważ wiążą się one ze zwiększonym wyrzutem hormonów stresu, które jako czynniki karcynogenne zwiększają ryzyko nasilenia lub rozsiewu choroby nowotworowej. Po zakończeniu leczenia lub w przypadku osób bardziej wydolnych można stosować trening w formie ciągłej, w której ćwiczenia prowadzone są bez przerwy. Natomiast w trakcie aktywnego leczenia lub u pacjentów ze słabszą kondycją powinien być wdrożony trening interwałowy, w którym ćwiczenia przeplatane są z przerwami na odpoczynek.

Spośród podstawowych czynników doboru form aktywności fizycznej dla pacjentów z nowotworami należy wziąć pod uwagę atrakcyjność i bezpieczeństwo ćwiczeń. Często wybieranymi i dobrze tolerowanymi przez tę grupę formami ruchu są np. nordic walking, marszobieg lub bieg, jazda na rowerze oraz ćwiczenia w wodzie. Środowisko wodne ma wyjątkowe zalety – bezpiecznie i skutecznie można tu przeprowadzić trening fizyczny z wykorzystaniem wszystkich jej właściwości: siły wyporu, ciśnienia hydrostatycznego, lepkości, oporu, fali i jej temperatury. Gimnastyka w wodzie może być prowadzona dla cierpiących na chorobę niedokrwienną serca, niewydolność serca, przewlekłą obturacyjną chorobę płuc czy właśnie choroby nowotworowe. Dzięki niej zwiększa się pojemność wyrzutowa serca i tolerancja wysiłkowa, zmniejsza się częstość akcji serca i duszność oraz obniżeniu ulega ciśnienie tętnicze krwi.

Uzupełnieniem treningu tlenowego jest trening oporowy stanowiący kolejny poziom piramidy aktywności fizycznej, którego celem jest zwiększenie sprawności mięśni szkieletowych oraz zapobieganie ich zanikowi i zaburzeniom funkcjonalnym. Ma to istotne znaczenie dla chorujących na nowotwory, sprawność mięśni szkieletowych jest bowiem podstawą samodzielności i niezależności funkcjonalnej człowieka. Trening ten powinien być prowadzony 2-3 razy w tygodniu na poziomie 30-70% jednokrotnego pokonania maksymalnego oporu. Zazwyczaj stosuje się 1-3 serie ćwiczeń pobudzających duże grupy mięśniowe – po 8-12 powtórzeń w serii ze zwiększanym obciążeniem. Najczęściej mają one charakter izotoniczny (naturalne ruchy w stawach z zewnętrznym oporem), niemniej godne polecenia są też ćwiczenia izokinetyczne (ze stałą prędkością przy wykorzystaniu specjalnych urządzeń), a w przypadku przeciwwskazań do ruchu lub u chorych unieruchomionych – izometryczne (napięcie mięśnia bez wykonania ruchu)^10,11.

Skuteczność prozdrowotnego oddziaływania ruchu zależy od jego dawki, a zwłaszcza intensywności. Miarą może być np. liczba kroków wykonywanych w ciągu dnia. Za wysoką aktywność fizyczną przyjmowanych jest >12 500 kroków, podczas gdy <5000 kroków uznaje się za siedzący tryb życia¹².

Na szczycie piramidy aktywności fizycznej są zachowania sedenteryjne, takie jak oglądanie telewizji czy korzystanie z komputera, które powinny być radykalnie ograniczone. Bardzo częstym objawem chorób onkologicznych jest zespół przewlekłego zmęczenia powodujący zauważalne zmiany w zachowaniu pacjenta, spadek jego sprawności i pogorszenie jakości życia^13,14.

U chorych poddanych chemioterapii najczęściej wskazany jest trening wytrzymałościowy o charakterze interwałowym ze względu na ograniczenie ich zdolności wysiłkowej i uczucie zmęczenia, które jest powszechnym objawem towarzyszącym leczeniu nowotworów złośliwych. Sprawdzają się tu ćwiczenia na bieżni ruchomej lub cykloergometrze o umiarkowanej intensywności, które są powtarzane w sesjach kilkuminutowych przedzielonych odpoczynkami. Wraz ze wzrostem wydolności fizycznej można wydłużać czas ćwiczeń i skracać przerw, zbliżając się tym samym do treningu o charakterze ciągłym¹².

Wiadomo, że podczas leczenia przeciwnowotworowego obniża się sprawność fizyczna pacjentów. Dlatego w pełni uzasadniona jest troska o jej poprawę lub utrzymanie na dotychczasowym poziomie. Ćwiczenia powinny być dostosowane indywidualnie do każdego ćwiczącego z uwzględnieniem jego różnych obciążeń, np. kardiologicznych, neutropenii, trombocytopenii. Wskazane jest, aby zachęcać osoby, które odczuwają zmęczenie, do gradacji trudności wysiłkowej od umiarkowanej do ciężkiej.

Kolejnymi ważnymi elementami w kontekście aktywności fizycznej pacjenta onkologicznego są odpoczynek i regeneracja. Jest on zmęczony nie tylko samą chorobą, lecz też hospotalizacjami, częstymi pobraniami krwi i wieloma dodatkowymi obowiązkami. Jeśli dołoży mu się jeszcze wysiłek fizyczny, to trzeba dać mu też odpowiedni czas na odpoczynek i regenerację.

Aktywność fizyczna dodaje sił i zwiększa szansę wyleczenia – są na to dowody. Oczywiście to nie jest recepta dla wszystkich – trzeba ten wysiłek dopasować do możliwości ćwiczącego. Są osoby tak wymęczone chorobą, że to może być trudne. Należy wówczas zastosować indywidualny program. Bardzo rzadko się zdarza, by chory nie mógł wyjść na spacer – to już musi być skrajne stadium choroby.

Aktywność fizyczna przy wybranych typach raka

Systematyczna aktywność fizyczna stanowi uznaną składową pożądanego i zdrowego stylu życia, który odgrywa kluczową rolę w profilaktyce nowotworów. W ostatnich latach przeprowadzono liczne badania oceniające znaczenie ruchu w profilaktyce raka – w okresie terapii przeciwnowotworowej oraz po jej zakończeniu. Wyniki są obiecujące i jednoznacznie podkreślają wartość aktywności fizycznej w onkoprofilaktyce¹⁵. Zależność między nią a zdrowiem i ograniczeniem ryzyka rozwoju wielu typów nowotworów złośliwych została dobrze udokumentowana. Regularne ćwiczenia zmniejszają ryzyko zachorowania na raka piersi, prostaty, płuca czy jelita grubego. Zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowotworów jest wprost proporcjonalne do stopnia aktywności fizycznej.

Rak piersi

Zwiększona aktywność fizyczna obniża ryzyko rozwoju raka piersi o 25% w porównaniu z populacją osób nieaktywnych fizycznie. Im jest większa i dłużej trwa aktywność ruchowa, tym ryzyko wystąpienia nowotworu piersi jest mniejsze. Korzystny wpływ można osiągnąć nawet przy niewielkich obciążeniach. Najlepszy efekt profilaktyczny przynosi regularna gimnastyka o umiarkowanej do znacznej intensywności. Należy podkreślić, że regularne zażywanie ruchu zmniejsza ryzyko wystąpienia raka piersi u kobiet bez obciążenia rodzinnego. Natomiast konsekwentne spełnianie zaleceń dotyczących aktywności fizycznej po leczeniu onkologicznym wiąże się ze statystycznie istotnym zmniejszeniem ryzyka nawrotu raka piersi i śmiertelności z jego powodu¹⁶.

Rak płuca

Większość dostępnych danych wskazuje, że aktywność fizyczna i ruchowa obniża ryzyko wystąpienia raka płuca o 20-30% u kobiet i 20-50% u mężczyzn. Prewencyjny wpływ wysiłku zaznacza się silniej u palaczy. Zdaniem ekspertów wysiłkowy wzrost wentylacji płuc może być jednym z głównych mechanizmów zmniejszenia ryzyka rozwoju raka płuca u osób aktywnych fizycznie. Zwiększona wentylacja zmniejsza czas ekspozycji na czynniki rakotwórcze.

Rak prostaty

Zwiększony wysiłek fizyczny obniża częstość występowania raka gruczołu krokowego o 9-14%. Wydaje się przy tym, że zawodowa aktywność ruchowa ma większy wpływ ochronny niż aktywność rekreacyjna.