Rak jelita grubego

Udało się zebrać dowody wskazujące, że w przypadku raka okrężnicy aktywność ruchowa obniża częstość występowania nowotworu o 25%. Według niektórych badań ochronny wpływ ćwiczeń fizycznych w kontekście raka jelita grubego zwiększa się wraz ze wzrostem obciążeń oraz długością trwania aktywności (liczba lat).

Przeciwwskazania do aktywności fizycznej w chorobie nowotworowej

Właściwie nie ma bezwzględnych przeciwwskazań do ćwiczeń fizycznych w chorobach nowotworowych. Istnieją jednak pewne ograniczenia wynikające ze stanu zdrowia pacjenta, rodzaju nowotworu lub metody leczenia chorego.

W przypadku anemii, która jest częstym następstwem choroby nowotworowej lub prowadzonej terapii, nie stosuje się ćwiczeń fizycznych wymagających transportu dużej ilości tlenu, np. w formie ciągłej, ale zastępuje się ją formą interwałową. Niski poziom płytek krwi jest przeciwwskazaniem do ćwiczeń, których wykonywanie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem urazu (gry zespołowe, narciarstwo zjazdowe itp.). Natomiast niska liczba granulocytów obojętnochłonnych wyklucza te formy treningu, które mogą prowadzić do infekcji, jak choćby ćwiczenia w wodzie, w dużych grupach osób lub w ostrych warunkach klimatycznych (np. na świeżym powietrzu w zimie). Również rodzaj nowotworu, metoda stosowanej przy nim terapii lub jej następstwa mogą stać się przyczyną ograniczenia stosowania niektórych rodzajów aktywności fizycznej. Pacjenci po leczeniu z powodu raka odbytnicy lub prostaty źle tolerują pozycję siedzącą, dlatego niewskazane są dla nich ćwiczenia na cykloergometrze w pozycji siedzącej – można je zastąpić takimi, które dają się przeprowadzić na cykloergometrze w pozycji leżącej. Ponadto przez 6 miesięcy po zakończeniu leczenia nie powinni oni również jeździć na rowerze. U chorych z przetoką nerkową należy unikać ćwiczeń w wodzie, z osteoporozą – treningu z dużymi obciążeniami, a z zaburzeniami koordynacji – wymagającego pozycji stojącej (np. marszu na bieżni ruchomej). Ostrożnie ćwiczenia fizyczne powinny być prowadzone przez pacjentów z wyniszczeniem (utrata więcej niż 35% masy ciała), bólami kości, silnymi nudnościami czy skrajnym zmęczeniem. W każdym przypadku powinny być wyjaśnione przyczyny tych objawów i zależnie od nich podjęta decyzja o formach aktywności fizycznej¹⁷.

Tabela 2. Ograniczenia i zalecenia dotyczące stosowania ćwiczeń fizycznych u chorych na nowotwory^10-12

Jak wspomniano, nie ma ćwiczeń fizycznych, które są bezwzględnie przeciwwskazane w chorobie nowotworowej. Istnieją natomiast ograniczenia w podejmowanej aktywności, które wynikają z aktualnego stanu zdrowia oraz rodzaju nowotworu. Są one następujące:

• w przypadku niedokrwistości (stężenie hemoglobiny <10 g/dl), która często pojawia się w wyniku prowadzonej terapii, nie należy wykonywać ćwiczeń fizycznych o dużej intensywności (do których zalicza się: bieganie, trening siłowy, pływanie, gra w piłkę nożną, dźwiganie, uprawianie sztuk walki)
• przy małopłytkowości (liczba płytek krwi <50 000/mm³) nie powinno się uprawiać sportów, które wiążą się z ryzykiem urazu (np. kontaktowe gry zespołowe, narciarstwo zjazdowe)
• w sytuacji limfopenii (liczba limfocytów <3000/mm³) nie są wskazane ćwiczenia w warunkach, które mogą zwiększyć ryzyko infekcji (np. ćwiczenia w wodzie lub w niskich temperaturach)
• chorzy z rakiem odbytu lub prostaty po leczeniu powinni unikać ćwiczeń w pozycji siedzącej, w tym jazdy na rowerze
• w przypadku anemii nie są wskazane ćwiczenia fizyczne w formie ciągłej, lecz w interwałowej
• pacjenci z osteoporozą nie powinni wykonywać ćwiczeń z dużymi obciążeniami
• przy zaburzeniach koordynacji chorzy powinni powstrzymać się od ćwiczeń w pozycji stojącej (np. marszu na bieżni mechanicznej)
• pacjenci z przetoką nerkową nie powinni wykonywać ćwiczeń w wodzie
• szczególną ostrożność należy zachować u osób z wyniszczeniem, bólem kości, silnymi nudnościami (tab. 2)^10-12.

Choć ruch w chorobie nowotworowej jest pożądany (w odpowiedniej dawce i formie), to jednak trzeba też wiedzieć, że może wiązać się z nim pewne ryzyko komplikacji związane z dynamiką choroby nowotworowej. Trener/opiekun podejmujący opiekę nad ćwiczącym pacjentem z chorobą nowotworową musi znać ważne objawy alarmowe. Należą do nich m.in.:

• silny ból w obrębie szyi lub pleców
• mrowienie oraz drętwienie palców rąk i nóg
• zaburzenia równowagi
• problemy z utrzymaniem moczu i stolca
• postępujące osłabienie kończyn dolnych.

Mogą one sugerować kompresyjne złamanie trzonu kręgu, ucisk na rdzeń kręgowy itp. Istnieje też prawdopodobieństwo przerzutów do kości¹⁸. W takiej sytuacji należy natychmiast zaprzestać ćwiczeń i jak najszybciej skonsultować się z lekarzem. W przypadku przerzutów kostnych nie powinno się stosować ćwiczeń z obciążeniem. U chorych ze schorzeniami kardiologicznymi trzeba ograniczyć ponadto intensywność ćwiczeń.

Aktywność fizyczna powinna być składową kompleksowego leczenia onkologicznego. Należy jednak pamiętać, że rodzaj wysiłku fizycznego zawsze trzeba dobrać indywidualnie do ogólnego stanu pacjenta, wieku oraz rodzaju stosowanej terapii.

Korzyści płynące z aktywności fizycznej

Specjaliści podkreślają, że ruch daje wymierne korzyści zdrowotne na wszystkich etapach terapii onkologicznej. Jeszcze przed rozpoczęciem zasadniczego leczenia aktywność fizyczna traktowana jest jako ważny składnik tzw. wczesnej rehabilitacji mającej przygotować organizm chorego do lepszego poradzenia sobie z nadchodzącymi dodatkowymi obciążeniami. W trakcie terapii ruch wzmacnia kontrolę działań niepożądanych mogących pojawić się w efekcie leczenia. Wreszcie jest on ważnym elementem rehabilitacji po zakończeniu terapii, wspierającym powrót chorego do sprawności. Pacjenci przygotowywani do dużego zabiegu operacyjnego, u których zostanie wprowadzona interwencja w postaci specjalnie dobranego wysiłku fizycznego i sposobu żywienia, są częściej kwalifikowani do zabiegów, mają krótszy czas hospitalizacji, mniej powikłań i lepsze rokowania w porównaniu z tymi, którzy nie mieli takiej interwencji¹⁸.

Wysiłek fizyczny pomaga zmniejszyć różne przykre objawy, zmęczenie, lęk i stres związane z chorobą nowotworową oraz stosowanym leczeniem. Zmniejsza też ryzyko wznowy, a także wystąpienia epizodów depresyjnych po zakończeniu terapii. Dzięki systematycznym ćwiczeniom fizycznym prowadzonym u chorych onkologicznych można uzyskać zwiększenie zdolności wysiłkowej pozwalające nie tylko na pełną samodzielność, w tym wykonywanie wszystkich czynności dnia codziennego, lecz także pracę zawodową i uprawienie sportu. Aktywność fizyczna prowadzi ponadto do istotnej poprawy sprawności mięśni szkieletowych, co ma szczególne znaczenie w uzyskaniu niezależności funkcjonalnej, której podstawą jest właśnie ich prawidłowa czynność. Systematyczne gimnastykowanie się ma również istotny wpływ na wzrost odporności organizmu przejawiający się zwiększeniem liczby i sprawności komórek układu immunologicznego, co wspomaga leczenie. Ćwiczenia fizyczne powodują także pozytywne zmiany w psychice pacjentów z powodu obecnego nowotworu złośliwego, zmniejszając u nich poziom zmęczenia, depresji, niepokoju oraz lęku i pozwalając na lepszą kontrolę uczuć czy zachowań, co prowadzi do poprawy jakości ich życia¹⁹.

Należy podkreślić również korzyści ekonomiczne wypływające z aktywności fizycznej u chorych onkologicznych. Szacuje się, że wydatki związane z nowotworami złośliwymi w krajach Unii Europejskiej sięgają 124 mld EUR rocznie, ale tylko 36% tej kwoty pochłaniają koszty leczenia – pozostałe 64%, czyli prawie 80 mld EUR, wynika z niezdolności do pracy, zmniejszonej wydajności i przedwczesnej śmierci. Koszty te można istotnie zmniejszyć dzięki rehabilitacji, której podstawą są ćwiczenia fizyczne.

Podsumowanie

Ćwiczenia fizyczne poprawiają sprawność psychofizyczną, ułatwiając i przyspieszając powrót do pełnej aktywności życiowej, wspomagają leczenie pacjentów onkologicznych, zwiększając odporność ich organizmu i poprawiając ich stan psychiczny. Wszystkie badania wskazują, że osoby aktywne i sprawne fizycznie mają znacznie mniejsze – nawet o 50%, ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej, jej nawrotu lub przedwczesnej śmierci. Podstawowym celem profilakyki i leczenia prowadzonego przy chorobach onkologicznych dzięki m.in. aktywności fizycznej jest wzrost świadomości całego społeczeństwa w zakresie nowotworów, a także doprowadzenie do zmiany zachowań, które zwiększają ryzyko ich pojawienia się lub późnego ich wykrywania, a w rezultacie leczenia²⁰. Służy temu wiele programów edukacyjnych^21,22. Pozytywne efekty można zaobserwować w przypadku mieszanego programu aktywności fizycznej (wydolność sercowo-oddechowa i siła mięśni) od umiarkowanej do intensywnej aktywności. Pracownicy opieki zdrowotnej odgrywają ważną rolę w pomaganiu pacjentom w podejmowaniu aktywności fizycznej i przekonaniu do regularnej czy choćby umiarkowanej praktyki, która zawsze jest korzystna w porównaniu z zachowaniami siedzącymi²³.

Wzmożenie procedur opieki nad chorymi onkologicznymi jest pilną i niezwykle ważną potrzebą, jednocześnie też niełatwym zadaniem dla obecnych i przyszłych decydentów oraz autorytetów w dziedzinie zdrowia publicznego kraju. W populacji ogólnej jako środek profilaktyki pierwotnej nowotworów proponowane są globalne zalecenia dotyczące aktywności fizycznej dla zdrowia, publikowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO – World Health Organization). Od samego początku opieki nad pacjentem onkologicznym promowane jest wyrobienie nawyku uprawiania odpowiedniej aktywności fizycznej, aby zmniejszyć zmęczenie, a także poprawić tolerancję i korzyści z leczenia.

Aktywność ruchowa w sposób pośredni może ponadto wpłynąć na prawidłowe prozdrowotne zachowania. Wiąże się to nie tylko z biologicznym oddziaływaniem wysiłku fizycznego na organizm człowieka, lecz także z modyfikacją stylu życia, człowiek aktywny fizycznie bowiem z reguły odżywia się prawidłowo, unika używek i jest mniej podatny na stres. Są to te elementy stylu życia, które mają istotne znaczenie w kształtowaniu zdrowia i zmniejszaniu ryzyka chorób cywilizacyjnych, w tym nowotworów. Ocenia się, że modyfikacja codziennych zachowań zmniejsza ryzyko przedwczesnej śmierci z powodu tych chorób.