Jednym z łatwiejszych sposobów oczyszczania zębów jest metoda Fonesa (tzw. kółeczkowa, czyli okrężna). Przy lekko rozchylonych ustach włosie szczoteczki ustawia się prostopadle do długiej osi zębów, a następnie wykonuje ruchy okrężne, oczyszczając powierzchnie policzkowe i wargowe zębów. Na powierzchniach żujących zębów wykonuje się poziome ruchy szorowania. Metoda ta jest zalecana głównie w celu oczyszczania uzębienia mlecznego lub u dzieci z niepełnosprawnością ze względu na łatwy sposób wykonywania. Metoda obrotowo-wymiatająca (roll) jest polecana u dzieci od czasu wyrzynania się pierwszych zębów trzonowych stałych. Jest bardziej skomplikowana niż metoda Fonesa, ale skuteczniej oczyszcza powierzchnie żujące zębów trzonowych z głębokimi bruzdami, usuwa zalegające resztki pokarmowe między zębami oraz tworzącą się płytkę bakteryjną blisko dziąsła. Włosie szczoteczki należy skierować dodziąsłowo pod kątem 45° do powierzchni zęba i wykonywać ruchy obrotowo-wymiatające od dziąsła w kierunku powierzchni żującej, a w zębach przednich w kierunku brzegu siecznego. Natomiast powierzchnie żujące oczyszcza się ruchami poziomymi (szorowania) poprzez ustawienie szczoteczki prostopadle do powierzchni zębów. Szczególnie należy zwracać uwagę na doczyszczanie powierzchni żujących jeszcze nie w pełni wyrzniętych pierwszych stałych zębów trzonowych. Końcowe włókna (wydłużone w niektórych szczotkach) należy ułożyć pod takim kątem, aby wymiatać resztki pokarmowe spod nawisającego dziąsła^6,7.

Podczas przeprowadzania zabiegów higienicznych u dziecka rodzice mogą stać za nim przed lustrem lub naprzeciwko niego. W celu lepszej kontroli nad oczyszczaniem wszystkich powierzchni zębów można liczyć np. od 1 do 5 przy myciu każdego odcinka łuku zębowego, a następnie powrócić do niego 2-3 razy, tak aby czyścić zęby przez 2-3 min.

W celu dokładniejszego czyszczenia przestrzeni pomiędzy zębami stosowane są nici, taśmy lub szczoteczki międzyzębowe. Akcesoria te skutecznie usuwają płytkę bakteryjną oraz resztki pokarmowe z miejsc, gdzie zazwyczaj rozwijają się próchnica i zapalenie dziąseł, a włosie szczoteczki nie jest w stanie do nich dotrzeć. Na rynku dostępne są nici dentystyczne woskowane lub niewoskowane, o różnych zapachach i różnej grubości. Nici oprócz mechanicznego oczyszczania powierzchni między zębami mogą dostarczać substancji o działaniu przeciwpróchnicowym (fluor, ksylitol) lub antybakteryjnym (np. chloroheksydyna). Mogą być wielowłókienkowe (nylonowe, woskowane) bądź wykonane z pojedynczego włókna (z politetrafluoroetylenu [PTFE]). Nici z PTFE są bardziej miękkie niż tradycyjne nici nylonowe, dlatego łatwiej nimi przesuwać między zębami. Są również mniej podatne na przerwanie lub strzępienie. Osobom z założonymi stałymi aparatami ortodontycznymi zaleca się używanie nici ze sztywnym końcem, które łatwiej wprowadza się w trudno dostępne przestrzenie międzyzębowe. Odpowiedniej grubości nić rozpina się między palcami wskazującymi obu rąk lub używa specjalnych trzymadełek. U młodszych dzieci, w okresie uzębienia mlecznego, zabieg ten powinni wykonywać rodzice. Dzieci mogą zacząć używać nici lub taśm dentystycznych, gdy rozwiną odpowiednie zdolności manualne, tj. od 8-10 roku życia^6,7.

Do oczyszczania języka służą specjalne szczoteczki i skrobaczki (czyściki). Na języku, pomiędzy jego brodawkami, gromadzą się resztki pokarmowe, które są podłożem dla rozwoju bakterii i stają się źródłem nieprzyjemnego zapachu. Szczoteczki stosowane do czyszczenia języka mają krótkie, miękkie włosie i okrągły kształt, co zapobiega odruchowi wymiotnemu. Obecnie większość manualnych szczotek do zębów posiada na drugiej stronie główki tarczkę z miękkimi plastikowymi wypustkami do oczyszczania języka. Innym urządzeniem są skrobaczki, które różnią się od siebie kształtem, liczbą krawędzi czyszczących, materiałem, z którego są wykonane (plastik, metal), oraz sposobem użycia (ręczne lub ultradźwiękowe). Czyszczenie nimi polega na przesuwaniu skrobaczki od tyłu do przodu języka. Oczyszczać powinno się zarówno nasadę, jak i boczne strony języka. Po każdym ruchu należy opłukać skrobaczkę pod zimną bieżącą wodą. Wskazane jest czyszczenie języka po nocy i przed pójściem spać. Irygatory stomatologiczne są polecane dla dzieci niepełnosprawnych lub u tych, u których w danym okresie nie można używać szczotek do zębów ze względu na ryzyko zwiększonego krwawienia z dziąseł. Ich działanie polega na oczyszczaniu zębów, przestrzeni międzyzębowych i masowaniu dziąseł sprężonym strumieniem wody, która może zawierać substancje przeciwpróchnicowe lub przeciwzapalne. Strumienia wody nie należy kierować w stronę dziąsła^6,7.

Uzupełnieniem zabiegów higienicznych są płukanki zawierające środki zapobiegające próchnicy (fluorki i/lub środki antyseptyczne). Płukanki z fluorem przeznaczone są jednak dla dzieci powyżej 6 roku życia.

Od 2003 roku American Academy of Pediatrics (AAP) zaleca, aby lekarze pediatrzy przeprowadzali ocenę ryzyka dla zdrowia jamy ustnej, gdy niemowlę ukończy 6 miesiąc życia, ponieważ brakuje dentystów dziecięcych lub dentystów ogólnych, którzy mogliby przyjmować niemowlęta i małe dzieci¹⁴. AAP opracowała narzędzia (formularze) do oceny ryzyka próchnicy, które pozwalają zidentyfikować dzieci narażone na największe ryzyko rozwoju chorób jamy ustnej, a szczególnie próchnicy zębów.

Tabela 2. Podsumowanie zaleceń higienicznych w poszczególnych grupach wiekowych

Podsumowanie zaleceń higienicznych w poszczególnych grupach wiekowych przedstawiono w tabeli 2.

Profesjonalne zastosowanie środków zawierających związki fluoru

Profesjonalne środki zawierające związki fluoru (tzw. profesjonalna profilaktyka fluorkowa) zaleca się u osób z podwyższonym ryzykiem choroby próchnicowej. Żele, pianki i lakiery fluorkowe należy stosować w gabinecie stomatologicznym. Ze względu na ryzyko połknięcia przez dziecko żelu lub pianki mogą być one stosowane dopiero u dzieci powyżej 6 roku życia. Przy umiarkowanym ryzyku próchnicy żele/pianki lub lakiery powinny być aplikowane 2 razy w roku, przy wysokim – 4 razy w roku. Skuteczność lakierów fluorkowych zawierających 5% fluorku sodu (NaF; 22 600 ppm F) w profilaktyce próchnicy szacuje się na mniej więcej 37% dla zębów mlecznych⁵.

Lakier fluorkowy przy przestrzeganiu zalecanych dawek może być stosowany bez ograniczeń wiekowych. Jednorazowe dawki lakieru fluorkowego zawierającego 5% NaF (22 600 ppm F) wynoszą:

• 0,10 ml dla niemowląt
• 0,25 ml (5,65 mg F) dla dzieci powyżej pierwszego roku życia w okresie uzębienia mlecznego
• 0,40 ml (9,04 mg F) w okresie uzębienia mieszanego
• 0,50-0,75 ml (~16,95 mg F) w okresie uzębienia stałego.

Aplikacja 0,50 ml lakieru 5% NaF dostarcza 3-11 mg F (prawdopodobna toksyczna dawka [PTD – probable toxic dose] 5 mg/kg m.c.). Lakier fluorkowy jest najbardziej stężonym preparatem fluorkowym stosowanym w Europie, zawiera niemal 2-krotnie tyle fluoru, ile zawiera żel z zakwaszonym fosforanem fluoru (APF – acidulated phosphate fluoride), jednakże nie stanowi zagrożenia dla zdrowia. Wykazano, że szczyt koncentracji fluoru w surowicy po aplikacji lakieru 5% NaF u małych dzieci stanowi tylko 1/7 szczytowych wartości występujących po aplikacji 1,25% żelu zawierającego fluor. Lakier fluorkowy stosowany u dzieci w wieku poniżej 6 lat 2-4 razy w roku w odstępach 3- lub 6-miesięcznych nie powoduje rozwoju fluorozy zębów ani objawów ostrego zatrucia. Ponadto niezamierzone połknięcie lakieru jest mało prawdopodobne w porównaniu z innymi preparatami fluorkowymi z wysokim stężeniem fluoru (żele, pianki). Stosowanie go jest zatem bezpieczne u małych dzieci. Na podstawie analizy liczby zdarzeń niepożądanych zgłoszonych do amerykańskiej Food and Drug Administration (FDA) potwierdzono, że stosowanie lakieru fluorkowego należy uznać za bezpieczne (wskaźnik AE [adverse events] wynosi 0,099-0,105 na 1 mln). Aplikacja lakieru zawierającego 5% NaF jest łatwa i bardzo szybka⁵.

Wiele lakierów zawiera kalafonię. Dziecko, które w ciągu ostatnich 12 miesięcy było hospitalizowane z powodu ciężkiej astmy lub alergii bądź jest uczulone na plastry, może być narażone na reakcję alergiczną na kalafonię. Przeciwwskazania do stosowania lakierów z kalafonią obejmują: nadwrażliwość na fluorek sodu lub na którąkolwiek substancję pomocniczą, wrzodziejące zapalenie dziąseł, zapalenie jamy ustnej, astmę oskrzelową. Dane z piśmiennictwa wskazują jednak na znikomy odsetek działań niepożądanych po zastosowaniu tych lakierów⁵.

W następstwie aplikacji lakieru więcej fluoru zatrzymuje się na zdemineralizowanej niż na zdrowej powierzchni zęba. Oprócz inkorporacji fluoru do sieci krystalicznej hydroksyapatytu i powstawania fluoroapatytu na szkliwie tworzy się fluorek wapnia w formie ziarnistości. Przy obojętnym pH jamy ustnej stabilizuje on białka błonki nabytej (pellicle) i wtórnie fosforany wapnia. Przy obniżonym pH fluorek wapnia się rozpuszcza i uwalnia jony fluorkowe, zatem działa jak rezerwuar – przedłużone źródło fluoru po aplikacji⁵.

Pierwszą generację lakierów fluorkowych stanowią lakiery zawierające 5% NaF, tj. 2,26% F (22 600 ppm F), drugą oparte na technologii Recaldent, czyli zawierające dodatkowo kompleks fosfopeptydu kazeiny i amorficznego fosforanu wapnia (CPP-ACP – casein phosphopeptide-amorphous calcium phosphate) lub amorficzny fosforan wapnia (ACP). Ta złożona formuła preparatów fluorkowych zwiększa uwalnianie i wchłanianie fluoru oraz remineralizację, a także zamyka kanaliki zębinowe, przez co znajduje również zastosowanie w terapii nadwrażliwości zębiny. Lakiery fluorkowe oparte na technologii Recaldent mogą także zawierać chloroheksydynę i działają antybakteryjnie oraz remineralizująco lub argininę i chloroheksydynę, przez co wywierają działanie antybakteryjne i remineralizujące oraz stabilizujące poziom pH. Na rynku dostępne są również lakiery zawierające fosforan trójwapniowy (TCP – tricalcium phosphate) i aktywną postać fosforanu trójwapniowego (fTCP – functionalized tricalcium phosphate), fosfokrzemian sodowo-wapniowy (CSPS – calcium sodium phosphosilicate), trójmetafosforan sodu (TMP – sodium trimetaphosphate) lub glicerofosforan wapnia (CaGP – calcium glycerophosphate). Obecnie lakiery te poddawane są ocenom klinicznym w celu określenia ich efektywności. Dotychczasowe badania wskazują, że lakiery fluorkowe z dodatkiem ACP, TCP, CSPS hamują demineralizację oraz inicjują remineralizację szkliwa⁵.

Dodatkowe źródła promocji higieny jamy ustnej

Gra edukacyjna na temat zdrowia jamy ustnej dostarcza dzieciom podstawowych informacji na temat zapobiegania próchnicy zębów w interaktywny i zabawny sposób; mogłaby wesprzeć specjalistów w prowadzeniu edukacji w zakresie zdrowia jamy ustnej¹⁵. Filmy z YouTube'a mogą być użytecznym źródłem wiedzy dla rodziców. Istnieje jednak potrzeba poprawy jakości edukacji prowadzonej przez specjalistów zajmujących się zdrowiem publicznym i higieną jamy ustnej¹⁶.

Podsumowanie

Zdrowie jamy ustnej jest integralną częścią ogólnego stanu zdrowia i dobrostanu dzieci. Pediatra zaznajomiony z nauką o próchnicy, potrafiący ocenić ryzyko jej rozwoju, umiejący stosować różne strategie zapobiegania chorobie próchnicowej i interwencje w przypadku jej wystąpienia oraz mający kontakt z dentystą może znacząco się przyczynić do poprawy zdrowia jego pacjentów.