Omówienie ich wszystkich przekracza ramy tego artykułu. Moim zdaniem na szczególną uwagę zasługuje szeroko opisywany w literaturze fachowej zmodyfikowany model Karaska: „wymagania – kontrola – wsparcie w pracy” (job demand-control-support – JDCS). Wyróżnione są w nim cztery sytuacje zawodowe:

1. wysokie wymagania – mały zakres kontroli,

2. wysokie wymagania – duży zakres kontroli,

3. niskie wymagania – mały zakres kontroli,

4. niskie wymagania – duży zakres kontroli, z dodanym trzecim wymiarem opisującym psychospołeczne warunki pracy, a mianowicie wsparcie społeczne.

Najbardziej obciąża pracownika sytuacja, w której musi sprostać wysokim wymaganiom, jakie stawia wykonywany zawód, przy niskim poziomie kontroli, np. małym wpływie na organizację pracy i małym wsparciu ze strony współpracowników oraz kadry zarządzającej. Wzorcowym przykładem jest praca w korporacji – organizacji narzucającej osiągnięcie jak najlepszego wyniku w jak najkrótszym czasie przy jednoczesnym poddawaniu pracowników różnym socjotechnikom.

Z indywidualnych cech usposabiających do wystąpienia stresu zawodowego wymienia się: biologiczną podatność na stres w połączeniu z brakiem umiejętności społecznych w budowaniu relacji i tworzeniu wspomagającego środowiska oraz niską tolerancją na frustrację. Dollard i wsp.[5] podkreślają, że stres zawodowy występuje w sytuacjach „niedopasowania”: instytucja nie zapewnia zasobów niezbędnych do spełnienia obowiązków lub umiejętności pracownika są niewystarczające do roli, którą pełni w danym miejscu pracy lub na danym stanowisku.

Skutki stresu zawodowego

Psychologia pracy mówi o fizycznych, behawioralnych i psychologicznych kosztach (strains) stresu.

• Fizyczne ujawniają się poprzez podwyższone ciśnienie krwi, podwyższone stężenie cholesterolu, bóle głowy, napięcie mięśniowe, problemy gastryczne, choroby skóry, obniżenie odporności organizmu.
• Behawioralne mogą pojawić się w postaci zachowań agresywnych, sprzecznych z dotychczasową linią życiową i uwarunkowaniami społeczno-kulturowymi. Wnikliwego osądu wymagają różnego rodzaju uzależnienia, gdyż szczególnie łatwo popadają w nie osoby zestresowane. Ważne są objawy polegające na ciągłym odczuwaniu braku chęci do pracy, przy towarzyszącym mu uczuciu przepracowania, przypisywanie problemom zawodowym nieadekwatnej rangi, konflikty z partnerami relacji zawodowej i bliskimi, drażliwość, zaburzenia łaknienia.
• Psychologiczne. Oprócz objawów łatwo zauważalnych dla otoczenia i samego zainteresowanego występują także zamaskowane, trudno uchwytne, przejawiające się w negatywnej zmianie postaw lub podejmowaniu błędnych decyzji zawodowych. Skumulowane w czasie mogą prowadzić do przewlekłej depresji lub do poważnych schorzeń somatycznych – nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, choroby wrzodowej.

Osąd przeżywanego stresu, próby radzenia sobie z nim oraz ocena skuteczności podjętych działań wzajemnie na siebie oddziałują. Wiadomo, że rozwiązanie problemu zawodowego cieszy, kształtuje pozytywną samoocenę, uwalnia od poczucia dyskomfortu, napięcia, niepokoju, a nawet strachu. Powtarzające się niepowodzenia w radzeniu sobie ze stresem sprzyjają przeświadczeniu o własnej bezradności wobec problemów zawodowych, prowadzą do przekonania o ponoszonej klęsce w realizacji zamierzeń i ideałów zawodowych.

Zespół wypalenia

Wielowymiarową definicję zespołu proponują Maslach i wsp.[6] Jest to ich zdaniem przedłużona reakcja na przewlekłe emocjonalne i interpersonalne stresory w pracy. Objawy odnoszą się do emocjonalnych, poznawczych, fizycznych i behawioralnych aspektów życia człowieka.

• Emocjonalne obejmują płaczliwość, obniżony nastrój, niepokój, napięcie. Osoba dotknięta wypaleniem łatwo się irytuje, jest nadwrażliwa, przygnębiona, jak również wycofująca się.
• Poznawcze polegają na poczuciu bezradności, beznadziejności, braku możliwości mobilizacji i trudnościach w koncentracji na dłuższą metę.
• Fizyczne dotyczą skarg na bóle głowy i mięśni, nudności, tiki. Mogą pojawić się: hiperwentylacja, wahania wagi ciała, uczucie zmęczenia.
• Behawioralne to nadużywanie alkoholu, nikotyny, leków uspokajających, narkotyków, objadanie się.

Większość z wymienionych tu reakcji jest nieswoista i może występować w wielu różnych stanach. Wspomniani wcześniej autorzy wyróżniają trzy wymiary zespołu wypalenia. Emocjonalne wyczerpanie to poczucie nadmiernego obciążenia emocjonalnego, przemęczenia, pustki, braku energii psychicznej i fizycznej. Wymiar depersonalizacji odnosi się do negatywnych postaw w stosunku do partnerów relacji zawodowej, skłonności do traktowania ich w sposób obojętny, bezosobowy, przedmiotowy. Trzeci składnik wypalenia zawodowego to tendencja do negatywnego oceniania własnej pracy, zawodowych umiejętności i dokonań. Angielski termin reduced personal accomplishment zwykle tłumaczy się jako obniżone poczucie dokonań osobistych, czasami używa się go również w kontekście obniżenia osobistego zaangażowania zawodowego, obniżenia osobistych osiągnięć lub obniżonej satysfakcji zawodowej. Niektórzy autorzy używają terminu „wypalanie się”, podkreślając tym samym jego dynamiczny charakter. Inni zwracają uwagę na jego etyczny wymiar: pogłębiającą się utratę idealizmu, sensu i celu wykonywanej pracy. Od entuzjazmu poprzez stadium stagnacji, frustracji prowadzących do apatii – fizycznego i psychicznego wycofania się z aktywności zawodowej.

Różnicowanie zespołu wypalenia

Otwarte pozostaje pytanie o odrębność zespołu wypalenia i rodzaj związków z innymi stanami i zaburzeniami psychicznymi. Wśród znawców przedmiotu trwają dyskusje na temat włączenia zespołu wypalenia do międzynarodowych klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych. W podręczniku diagnozy zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM-IV) znajduje się kategoria dotycząca zjawisk, które nie spełniają kryterium zaburzeń psychicznych, wymagają jednak uwagi i leczenia. Opisuje ona takie problemy zawodowe jak brak satysfakcji z wykonywanej pracy i niepewność dotyczącą wyboru kariery (V 62.20). Do edycji DSM-5 zespół wypalenia nie został włączony. W Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania (International Classification of Diseases – ICD-10) wypalenie jest umieszczone wśród „czynników wpływających na stan zdrowia i kontakt z usługami zdrowotnymi” (Z 73.0). Czy edycja ICD-11 zmieni podejście do klasyfikowania zespołu wypalenia, trudno na razie powiedzieć.

Przedmiotem kontrowersji jest różnicowanie wypalenia ze:

• stresem zawodowym,
• zaburzeniami depresyjnymi,
• zespołem przewlekłego zmęczenia,
• wtórnym zespołem stresu pourazowego – zmęczeniem współczuciem (compassion fatigue),
• zaburzeniami somatycznymi,
• zaburzeniami adaptacyjnymi,
• brakiem satysfakcji zawodowej.

Wypalenia nie można uznać za odmianę reakcji na stres ze względu na jego przewlekły charakter, wymiar depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych. Wypalenie jest zależne od pierwotnej motywacji i dużych oczekiwań związanych z pracą, natomiast stresu może doświadczać każdy, niezależnie od poziomu motywacji.