dr n. med. Tomasz Srebnicki

Niestabilność emocjonalna i behawioralna jest typowa dla okresu dojrzewania. Duże zmiany w gospodarce hormonalnej nałożone na zmiany powiązane z zadaniami rozwojowymi, nacisk grupy rówieśniczej, intensywny rozwój poznawczy, dążenie do niezależności przy jednoczesnym unikaniu obowiązków powodują, że okres dojrzewania jest pełen skrajności i niestabilności. Różnicowanie pomiędzy buntem okresu dorastania a zaburzeniem psychicznym może okazać się problematyczne. Celem artykułu jest przedstawienie miejsca buntu okresu dojrzewania w procesie diagnostycznym.

Dorastanie charakteryzuje się występowaniem zachowań, wypowiedzi oraz reakcji emocjonalnych, które mogą stanowić wyzwanie dla otoczenia. W konsekwencji rodzice często zwracają się po pomoc do specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego, podejrzewając chorobę psychiczną. Z perspektywy diagnosty często może pojawić się pytanie, w jaki sposób odróżnić typową dla wieku dorastania niestabilność funkcjonowania emocjonalnego i zachowań (tzw. bunt okresu dorastania) od zaburzeń nastroju, w tym przede wszystkim od depresji. Anegdotycznie można stwierdzić, że cechą typową dla okresu dojrzewania jest przejście przez wszystkie jednostki chorobowe kryteriów diagnostycznych zaburzeń psychicznych DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders).

Charakterystyka wieku dorastania

Choć nie istnieje typowy model lub wzorzec dorastania, to z całą pewnością można określić zadania rozwojowe, przed którymi stoi młody człowiek. Należą do nich:

• budowanie nowych relacji z grupą rówieśniczą

• osiągnięcie szeroko rozumianej niezależności od rodziców

• utrwalenie siebie w rolach płciowych

• wchodzenie w relacje intymne

• umiejscowienie siebie w społeczeństwie

• kształtowanie systemu wartości i ideologii.

Należy podkreślić, że realizacja opisanych powyżej zadań przebiega zawsze w określonych okolicznościach, które mogą wspierać, utrudniać, a nieraz wręcz uniemożliwiać ich urzeczywistnienie. Na przykład nacisk na osiągnięcia edukacyjne, któremu towarzyszy obciążenie pracą w rodzinie, może znacznie ograniczyć wsparcie i adekwatne stawianie granic tak potrzebnych nastolatkowi.

Bunt okresu dorastania

Ciekawym zagadnieniem jest odmienne postrzeganie buntu okresu dorastania przez uczestników tego procesu. Dla nastolatka bunt ma z reguły pozytywne konotacje, podczas gdy rodzicom kojarzy się często z czymś negatywnym, co po prostu trzeba przetrwać w nadziei, że „mu to minie”. Tymczasem bunt nigdy nie jest aktem wymierzonym przeciwko rodzicom, tylko jest na nich realizowany. Poprzez kwestionowanie dorosłych nastolatek nadal przyciąga ich uwagę, a zatem podważanie zastanej rzeczywistości jest przejawem zależności, która w tym wieku przestaje być przez dziecko akceptowana. W związku z tym dąży do pozyskania dla siebie zasobów i terytoriów na realizację nowych wyzwań. W taki czy inny sposób będzie żądało dla siebie takich samych praw, jakie mają dorośli (przy jednoczesnym unikaniu lub braku obowiązków). Pozyskanie nowych zasobów, takich jak możliwość późniejszego wracania do domu, może przyczynić się do otrzymania uwagi i w konsekwencji wzrostu poczucia bezpieczeństwa w nowym przyszłym społeczeństwie, czyli w grupie rówieśniczej.

Celem buntu jest także określenie własnego ja i jego granic, któremu często towarzyszy idealizm młodzieńczy. Wymyślony sposób na funkcjonowanie świata jest skrajny przede wszystkim dlatego, że nie został jeszcze skonsumowany w otaczającej rzeczywistości. Co więcej, bunt też ma swoją wartość duchową i może być źródłem ekscytacji nowymi odkryciami. Zawsze jednak, bez względu na kontekst, treść i formę, bunt będzie motywowany rozwojem.

Rodzic interpretujący zachowania związane z buntem jako wymierzone przeciwko niemu będzie dążył do ich wyeliminowania, nasilając dotychczasowe strategie wychowawcze, czego skutkiem może być eskalacja problemów.

Bunt jako prawidłowość rozwojowa

Pierwsze przejawy buntu związanego z nadchodzącym okresem dojrzewania można zaobserwować u dzieci w wieku 9-13 lat. W tym czasie zaczynają one kwestionować siebie w roli dziecka. Jest to moment, w którym jeszcze nie wiedzą, jakie chciałyby być, ale już wiedzą, kim być nie chcą. Co do zasady dzieci nie są do końca realnie zainteresowane uzyskaniem w pełni tego, czego się domagają. Prawidłowo funkcjonujący system rodzinny wspiera je w wyrażeniu swoich opinii i uczuć. W rezultacie chętnie ustępują i poddają się woli rodziców.

U dzieci w wieku 13-15 lat głównym motywatorem buntu jest indywiduacja, czyli określenie własnego integralnego ja. W tym okresie są zainteresowane eksperymentowaniem ze sobą w różnych odsłonach, a przejawy opozycyjności mają na celu uzyskanie poczucia wpływu i władzy. Prawidłowa postawa rodzicielska polega na pomocy dziecku w doświadczeniu naturalnych konsekwencji własnych działań i wspieraniu w bardziej konstruktywnym sposobie postępowania. Należy mieć na uwadze, że skorzystanie z bardziej konstruktywnego sposobu postępowania może wystąpić z opóźnieniem, nawet znacznym, ze względu na nacisk grupy rówieśniczej. 13-latek założy czapkę, lecz zrobi to następnego dnia, a nie tu i teraz, po to aby i tak ją zdjąć 100 metrów przed szkołą, ponieważ noszenie czapki „to wiocha”.