Okres pomiędzy 15 a 18 r.ż. jest z reguły kontynuacją procesów zapoczątkowanych wcześniej. Możliwy jest jednak brak opozycyjności do tego wieku. Pojawienie się pierwszych opisanych wcześniej przejawów buntu w tym czasie można uznać za dość późne. W większości przypadków zjawisko występuje u dzieci, które mają bardzo silną więź z rodzicami, a zatem nie należy w żadnym wypadku mówić tu o nieprawidłowościach. Warto jednak pamiętać, że ze względu na późny początek bunt może przybierać bardziej intensywne formy i wzbudzać przerażenie zarówno u rodziców, jak i u samego nastolatka.

Wiek od 18 r.ż. do okresu wczesnej dorosłości niesie pierwsze poważne doświadczenia prawdziwej niezależności. Na przykład nastolatek wie, na czym polega zarabianie pieniędzy, ale po znalezieniu pracy może jeszcze nie być w stanie zmusić się do porannego wstawania. Największym wrogiem stają się własne ograniczenia, a młody dorosły buntuje się przeciwko własnemu interesowi. Optymalne otoczenie wspiera w ponoszeniu naturalnych konsekwencji zachowań, ale już w nie nie wkracza. Jeżeli na skutek notorycznego spóźniania się nastolatek zostanie zwolniony, rodzice nie idą do szefa, tylko rozwiązują problem dokładania się do czynszu.

Bunt konstruktywny i destrukcyjny

Bunt może przebiegać w sposób konstruktywny lub destrukcyjny. W przypadku konstruktywnego buntu obserwuje się podważanie postaw, poglądów, ideologii i zachowań dorosłych, wśród których przebywa nastolatek.

Bunt destrukcyjny może przybierać skrajne postacie, takie jak angażowanie się w grupy przestępcze, stosowanie przemocy i porzucanie szkoły. Nieraz może mieć formę negowania swoich własnych interesów – nastolatek porzuca grupę rówieśniczą lub angażuje się w zachowania o charakterze autoagresywnym. Mimo że dziecko realizuje zadania rozwojowe, w takich przypadkach konieczne jest określenie przyczyn, dla których bunt przybiera taką, a nie inną formę. Nie zawsze musi to oznaczać, że konsultowany pacjent cierpi na zaburzenia psychiczne.

Bunt okresu dorastania a zaburzenia psychiczne

Bunt okresu dorastania należy traktować jako prawidłowość rozwojową. Z perspektywy klinicznej ważne jest zatem nie tyle różnicowanie pomiędzy zaburzeniem psychicznym a prawidłowością rozwojową, ile określenie ewentualnych czynników ryzyka mogących zakłócać prawidłowy rozwój. Należy także pamiętać, że relacje pomiędzy prawidłowością rozwojową a objawem są bardzo złożone:

• czynniki ryzyka, takie jak nieprawidłowe otoczenie wychowawcze, krytycyzm, konflikt rodzicielski i uzależnienia, mogą zakłócać prawidłowy rozwój oraz potencjalnie przyczyniać się do uruchomienia procesu chorobowego, m.in. zaburzeń nastroju, zaburzeń zachowania, zaburzeń odżywiania

• prawidłowość rozwojowa może być zakłócana przez brak umiejętności i zasobów leżących po stronie nastolatka, takich jak niskie umiejętności społeczne, deficyty regulacji emocji, niski potencjał intelektualny

• prawidłowość rozwojowa może napotykać na niedostateczne zasoby otoczenia, np. rodziców o niskim poziomie umiejętności rodzicielskich, nadmiernie wymagającą szkołę

• brak możliwości lub zakłócenie realizacji zadań rozwojowych z poprzednich etapów dojrzewania może uniemożliwiać realizację kolejnych zadań rozwojowych

• stan kliniczny może zakłócać realizację zadań rozwojowych, np. zaburzenia ze spektrum autyzmu, choroba afektywna dwubiegunowa, schizofrenia

• prawidłowość rozwojowa może być sama w sobie czynnikiem ryzyka, jeśli nie może być realizowana lub jest zakłócana

• środowisko, w którym jest realizowana prawidłowość rozwojowa, funkcjonuje nieprawidłowo, np. patologiczne otoczenie rówieśnicze

• możliwa jest także dowolna konstelacja wszystkich powyższych czynników.

W postępowaniu diagnostycznym pomocne jest zbadanie obszarów funkcjonowania nastolatka bardziej pod kątem ilościowym niż jakościowym, z uwzględnieniem zgłaszanego problemu.

Obszary te obejmują:

• intensywność uczuć i zachowań – długość trwania problemu, jego nasilenie, wpływ na funkcjonowanie w środowisku szkolnym, rodzinnym i rówieśniczym

• czas trwania problemu – zmienność nastrojów i zachowań, przewlekłość, występowanie tzw. dobrych dni lub okresów

• domeny – ilość środowisk, w których pojawia się problem, umiejętność kontrolowania problemu, zależności sytuacyjne związane z występowaniem problemu.