Koncepcja wypalenia w teorii Wymagania – Zasoby Pracy (JD-R) i Oldenburski Kwestionariusz Wypalenia (OLBI)

Badacze europejscy zaproponowali nowe podejście do syndromu wypalenia zawodowego w ramach teorii Wymagania – Zasoby Pracy (JD-R – Job Demands-Resources)². Przyjęto, że każdy zawód niesie specyficzne czynniki ryzyka, nadmierne wymagania zawodowe, które w przypadku niewystarczających zasobów organizacyjnych i personalnych mogą prowadzić do wypalenia zawodowego. Zatem niezależnie od wykonywanego zawodu wypalenie rozwija się jako efekt nadmiernych wymagań w pracy, które nie są równoważone adekwatnymi zasobami pracy i własną aktywnością zaradczą.

Wypalenie zawodowe łączy dwa komponenty: wyczerpanie i zdystansowanie wobec pracy. Wyczerpanie jest rozumiane szeroko jako zużycie emocjonalnych, poznawczych i fizycznych sił, jako skutek przewlekłego napięcia spowodowanego wymaganiami pracy. Drugi komponent, zdystansowanie wobec pracy, opisywany jest jako przyjmowanie postawy wycofania wobec klientów, współpracowników, treści pracy i całego kontekstu związanego z pracą, np. obowiązków zawodowych, wartości i kultury organizacyjnej.

Do pomiaru tak rozumianego wypalenia zawodowego w teorii JD-R zaproponowano Oldenburg Burnout Inventory (OLBI, polska wersja w adaptacji Baki i Basińskiej [2016 r.]²⁴). Ten kwestionariusz odzwierciedla dwuczynnikową strukturę wypalenia zawodowego, szeroko definiuje wyczerpanie pracą i zdystansowanie wobec niej. Jest przeznaczony dla pracowników z populacji ogólnej (różnorodność zawodów), został przygotowany w Europie i był testowany w populacjach innych niż anglojęzyczne. Tak rozumiane wypalenie zawodowe jest wyraźnie ulokowane w kontekście pracy i pozostaje współzależne od postrzeganego stresu w pracy, silniej w odniesieniu do wyczerpania niż do zdystansowania wobec niej (odpowiednio r = 0,57 i r = 0,45)²⁴.

Nowa konceptualizacja syndromu wypalenia i Metoda Oceny Wypalenia Zawodowego (BAT)

W reakcji na kontrowersje dotyczące koncepcji Maslach i pomiaru wypalenia zawodowego zostało ono na nowo zdefiniowane jako syndrom występujący u pracowników, który jest połączeniem wyczerpania i towarzyszącej mu zmniejszonej zdolności do regulowania procesów poznawczych, emocjonalnych oraz dystansu psychicznego jako nieskutecznej strategii radzenia sobie⁶.

Wypalenie zawodowe jest efektem nieskutecznie zarządzanego chronicznego stresu w pracy. Uwzględnione zostały możliwości własnej aktywności i regulacji poznawczo-emocjonalnej. Wypalenie to związany z pracą stan wyczerpania pracowników, który charakteryzuje się ekstremalnym zmęczeniem, dystansem psychicznym, ograniczoną zdolnością do regulacji procesów poznawczych i emocjonalnych. Tym czterem podstawowym wymiarom wypalenia towarzyszą obniżony nastrój, a także niespecyficzne psychologiczne i psychosomatyczne objawy dystresu⁶. Przejawy niespecyficzne współistniejące z podstawowymi symptomami wypalenia zawodowego zazwyczaj nie są brane pod uwagę przy ocenie stanu pracownika, dopóki jego wypalenie zawodowe nie osiągnie poziomu klinicznego. Jednak to właśnie dolegliwości somatoformiczne, obniżony nastrój i doświadczany w związku z pracą dystres mogą skłaniać pracowników do poszukiwania pomocy u specjalistów²⁵. Jest to odpowiedź na pytanie o diagnozę różnicową pomiędzy wypaleniem zawodowym a innymi problemami zdrowia psychicznego.

Wyczerpanie odgrywa centralną rolę w dynamice wypalenia zawodowego, co zostało potwierdzone przez panel pięćdziesięciu międzynarodowych ekspertów²⁶. Ten brak energii zmniejsza funkcjonalną zdolność do samoregulacji, co prowadzi do dysfunkcji poznawczych i emocjonalnych. Innymi słowy – przetwarzanie informacji i zarządzanie emocjami są utrudnione, ponieważ pracownicy czują się zbyt zmęczeni, aby to zrobić. Dystansowanie psychiczne jest efektem utraty motywacji do pracy, ale jednocześnie jest nieskuteczną strategią radzenia sobie z wyczerpaniem. Tak więc postawa wycofywania się z pracy i nieangażowania się w nią bardziej nasila niż łagodzi uczucie zmęczenia²⁷. Zdefiniowane na nowo wypalenie zawodowe to zespół charakteryzujący się wyczerpaniem i towarzyszącą mu zmniejszoną zdolnością do regulowania procesów poznawczych i emocjonalnych, a także dystansem psychicznym, który działa jako kontrproduktywna, nieskuteczna strategia radzenia sobie.

Na podstawie istniejących narzędzi do oceny wypalenia zawodowego, a także wywiadów z psychologami klinicznymi i psychiatriami zaproponowano Burnout Assessment Tool (BAT, polska wersja Basińska i wsp. [2023 r.]²⁵), składające się z dwóch części. Pierwsza obejmuje objawy podstawowe, druga towarzyszące im objawy wtórne. BAT szybko stało się narzędziem o zasięgu globalnym, z dostępnymi wersjami językowymi nie tylko dla krajów Europy, lecz także Ameryki Południowej, Azji i Afryki^28-31.

Struktura czynnikowa BAT wpisuje się w nową koncepcję wypalenia zawodowego, oceniając cztery powiązane ze sobą wymiary objawów (wyczerpanie, upośledzenie funkcji poznawczych i emocjonalnych oraz dystans psychiczny), które odnoszą się do tego samego podstawowego stanu – wypalenia zawodowego. Objawy podstawowe są wysycone czynnikiem ogólnym (metacechą) wypalenia zawodowego^25,30. Zatem dostarczono dowody, że wypalenie jest syndromem włączającym cztery kluczowe komponenty, a także mierzącym globalny czynnik wypalenia. Wyniki walidacji Metody Oceny Wypalenia Zawodowego BAT pokazały, że skala objawów podstawowych wypalenia zawodowego i objawów wtórnych różnią się od innych wskaźników dobrostanu zawodowego, zarówno pozytywnych (zaangażowanie w pracę), jak i negatywnych (znudzenie czy pracoholizm)^6,28.

Z praktycznego punktu widzenia Metodę Oceny Wypalenia Zawodowego BAT można zastosować do indywidualnej oceny pracowników, a także do badań przesiewowych w celu identyfikacji osób zagrożonych wypaleniem zawodowym oraz analiz porównawczych między różnymi grupami zawodowymi²⁵.

Związek z pracą: wypalenie w teorii Wymagania – Zasoby Pracy

Związek wypalenia zawodowego z pracą został zweryfikowany w odniesieniu do teorii Wymagania – Zasoby Pracy (JD-R). Metaanaliza danych z 74 studiów longitudinalnych pokazała, że nadmierne wymagania przyczyniają się do wypalenia zawodowego, podczas gdy oferowane w pracy zasoby mogą pełnić ochronną funkcję³². Biorąc pod uwagę pomiary w tym samym czasie, współczynniki korelacji między wymaganiami w pracy i wypaleniem były wyższe (r = 0,41 i r = 0,48) w porównaniu z korelacjami między oferowanymi zasobami pracy i wypaleniem (r = –0,32 i r = –0,37). Analogiczne, choć niższe związki odnotowano w badaniach podłużnych (wymagania i wypalenie r = 0,36; zasoby pracy i wypalenie r = –0,28). Uwzględniając relacje zwrotne, również udowodniono, że wypalenie zawodowe pozwala przewidywać percepcję przyszłych wymagań stawianych w pracy. Analiza studiów o wysokiej jakości metodologicznej ujawniła, że modele podłużne wyjaśniały 55% wariancji wypalenia zawodowego i 45% wariancji wymagań pracy.

Podsumowując: nadmierne wymagania w pracy przyczyniają się do wypalenia zawodowego, a pracownicy odczuwający wypalenie oceniają stawiane w pracy wymagania jako przeciążające.

Objawy zespołu wypalenia zawodowego narastają powoli i cechują się przewlekłością utrzymywania. Lesener i wsp.³² na podstawie danych z 42 studiów wykazali stosunkowo silną stabilność poziomu wypalenia zawodowego w czasie (r = 0,65). Biorąc pod uwagę studia o wysokiej jakości metodologicznej, siła predykcji była wyższa, co oznacza, że poziom wypalenia w przeszłości wyjaśniał większość wariancji poziomu wypalenia w następnym pomiarze.

Mimo przewlekłego charakteru i znacznej stabilności wypalenia zawodowego można obserwować jego codzienną fluktuację³³. Codzienne synchroniczne zależności pomiędzy wyczerpaniem i zdystansowaniem były wyraźniejsze niż efekty z dnia na dzień, zarówno efekty przeniesienia, jak i rozlania. Może to sugerować silniejszy wpływ sytuacyjny (tj. związek z pracą – cechy środowiska pracy, wydarzenia w pracy) niż sam mechanizm przeniesienia.

Zatem wypalenie zawodowe, zgodnie z ideą syndromu, składa się z powiązanych ze sobą komponentów odnoszących się do jednego fenomenu jako odpowiedź na przewlekły stres w pracy¹.

Rozpowszechnienie silnego wypalenia i innych problemów zdrowia psychicznego w pandemii

Szczególnie istotne było rozpoznanie stopnia rozpowszechnienia wypalenia zawodowego i problemów ze zdrowiem psychicznym wśród personelu medycznego. Stanowiło to przedmiot metaanaliz w odniesieniu do okresu pandemii COVID-19. Na podstawie 250 badań z próbą 292 230 uczestników z 46 krajów³⁴ łączna częstość występowania objawów wypalenia zawodowego wynosiła 43,6%, lęku 37,1%, depresji 37,6%, bezsenności 43,7%, stresu 41,3% i objawów somatycznych 25,0%. Częściej lęk, depresja i bezsenność występowały u pracowników pierwszej linii niż u pracowników spoza niej. Łagodne przypadki stanowiły najistotniejszą część wyników, z wyjątkiem stresu. W szczególności rozpowszechnienie łagodnego wypalenia było najwyższe (55,2%), natomiast silne wypalenie obejmowało grupę czterokrotnie mniejszą (13,7%). Porównując, doświadczanie silnego lęku odnotowano u 14,9%, silnej depresji u 16,2% i silnej bezsenności u 8,5% badanych.

Podobne wyniki otrzymali Macaron i wsp.³⁵, dokonując przeglądu systematycznego i metaanalizy częstości rozpowszechnienia wypalenia zawodowego wśród lekarzy/pracowników ochrony zdrowia w okresie wczesnej i późnej pandemii COVID-19. Łączne oszacowanie ogólnej częstości występowania wypalenia zawodowego wyniosło 54,6%. Badania we wczesnym okresie pandemii wskazały na większe rozpowszechnienie wypalenia zawodowego niż w późniejszym czasie (odpowiednio 60,7% i 49,3%). Zatem pandemia COVID-19 miała znaczące konsekwencje dla wypalenia zawodowego pracowników ochrony zdrowia (przypuszczalnie podobnie było w odniesieniu do reszty populacji osób pracujących).