dr hab. n. społ. Beata Aleksandra Basińska

Zespół wypalenia zawodowego jest centralnym wskaźnikiem procesu pogorszenia zdrowia w związku z wykonywaną pracą^1,2. Problem ten stał się przedmiotem zainteresowania we współczesnych miejscach pracy. Intensywne badania nad tym zjawiskiem trwają od ponad 50 lat.

Obecnie Światowa Organizacja Zdrowia (WHO – World Health Organization) definiuje wypalenie zawodowe jako syndrom wynikający z przewlekłego stresu w miejscu pracy, obejmujący trzy komponenty: poczucie wyczerpania i utraty energii, cynizm i zdystansowanie psychiczne wobec pracy, a także poczucie braku osiągnięć zawodowych, będące konsekwencją nieskutecznie zarządzanego przewlekłego stresu w pracy³. Ta definicja została uwzględniona w jedenastej rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11 – International Classification of Diseases) i jest tożsama z konceptualizacją wypalenia zawodowego zaproponowaną przez Christinę Maslach oraz najczęściej stosowaną metodą oceny wypalenia zawodowego – Maslach Burnout Inventory (MBI)^4,5.

Dynamika rynku pracy spowodowała, że badacze wypalenia zawodowego wskazali jako kluczowe komponenty tego zjawiska szeroko rozumiane wyczerpanie oraz zdystansowanie wobec przedmiotu i treści pracy, również poprzez negatywne postawy i zachowania². Natomiast najnowsze badania definiują wypalenie zawodowe jako związany z pracą stan wyczerpania pracowników, który charakteryzuje się ekstremalnym zmęczeniem, dystansem psychicznym, ograniczoną zdolnością do regulacji procesów poznawczych i emocjonalnych. Tym podstawowym komponentom wypalenia towarzyszą objawy wtórne, takie jak obniżony nastrój czy niespecyficzne objawy dystresu⁶. Zatem jest to wielowymiarowy zespół rozwijający się w kontekście zawodowym.

Syndrom wypalenia zawodowego jest zjawiskiem dość często dotykającym nie tylko pracowników sektora usług – może dotyczyć każdego pracownika. Badania w różnych krajach oraz różnych grupach zawodowych wskazują na niezwykle zróżnicowane odsetki pracowników dotkniętych tym problemem. Każdy zawód niesie ze sobą specyficzne czynniki ryzyka, ale niezależnie od wykonywanego zawodu wypalenie rozwija się jako efekt nadmiernych wymagań w pracy, które nie są równoważone adekwatnymi zasobami pracy^1,2. Oznacza to, że związek z pracą w zasadzie odzwierciedla sprawność zarządzania organizacją.

Wypalenie zawodowe jest istotnym predyktorem pogorszenia zdrowia psychicznego (np. trudności ze snem, zaburzenia lękowe, depresja)^7-9. Ponadto problem wypalenia zawodowego pracowników jest ważny dla samych organizacji, ponieważ przyczynia się do obniżenia jakości pracy, wzmożonej absencji i niezdolności do pracy. Na przykład w sektorze ochrony zdrowia może skutkować to gorszą jakością opieki nad pacjentami i błędami medycznymi^10-12.

Podsumowując: wypalenie zawodowe jest zespołem objawów, głównie wyczerpania pracą i zdystansowania wobec niej, a także obniżonej skuteczności regulacji poznawczo-emocjonalnej. Rozwijają się one w odpowiedzi na nadmierne wymagania oraz niewystarczające zasoby pracy. Kluczowym objawom mogą towarzyszyć niespecyficzne symptomy utrudniające funkcjonowanie pozazawodowe, pogarszające zdrowie i dobrostan pracowników. Konsekwencje wypalenia zawodowego są również odczuwane przez organizacje. W związku z tym oddziaływania prewencyjne stały się domeną doskonalenia organizacji i wspierania pracowników, podczas gdy interwencje i leczenie obejmujące problemy związane ze zdrowiem są domeną specjalistów w dziedzinie medycyny.

Koncepcja wypalenia Maslach oraz Maslach Burnout Inventory (MBI)

W klasycznym ujęciu wypalenie zawodowe rozumiane jest jako psychologiczny zespół trzech symptomów: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych⁴. Wyczerpanie emocjonalne to poczucie nadmiernego obciążenia emocjonalnego i zużycia zasobów osobistych sprzyjających zarządzaniu emocjami w odpowiedzi na chroniczny stres w pracy. Charakteryzuje się ogólnym poczuciem zmęczenia, brakiem energii do działania, niedostatecznym odczuwaniem radości. Depersonalizacja łączy się z utratą idealizmu oraz postawą dehumanizacji i brakiem empatii w stosunku do pacjentów czy klientów. Z kolei obniżone poczucie dokonań osobistych wiąże się z poczuciem bycia niekompetentnym i braku osiągnięć zawodowych. Tak rozumiane wypalenie jest mierzone skalą Maslach Burnout Inventory (MBI, polska wersja w adaptacji Pasikowskiego [2012 r.]¹³).

Początkowo wskazywano, że wypalenie zawodowe dotyczy osób pracujących w sektorze usług społecznych (np. pracownicy zawodów medycznych, służb ratowniczych, pracownicy socjalni i nauczyciele), z uwagi na obciążające relacje z pacjentami, klientami i uczniami. Jednak w toku dalszych obserwacji stwierdzono, że problem wypalenia odnosi się w zasadzie do każdego zawodu (np. menedżerów, informatyków czy policjantów), w związku z czym nabiera uniwersalnego charakteru. W zrewidowanym ujęciu wypalenie jest definiowane jako stan ogólnego wyczerpania, w którym jednostka przyjmuje cyniczne postawy wobec ludzi i całego środowiska pracy oraz ma poczucie braku osiągnięć zawodowych¹⁴. Do oceny tak pojmowanego wypalenia zawodowego skonstruowano kwestionariusz Maslach Burnout Inventory – General Survey (MBI-GS, polska wersja w adaptacji Chirkowskiej-Smolak i Kleki [2011 r.]¹⁵).

Maslach, Schaufeli i Leiter⁵ przyjmują, że wypalenie jest następstwem nieprawidłowych relacji między jednostką a otoczeniem organizacyjnym, opartej na niedopasowaniu indywidualno-środowiskowym. Co więcej, wskazano sześć głównych kategorii, w których występuje niedopasowanie między pracownikiem a środowiskiem zawodowym. Są to: nadmierne obciążenie pracą, brak kontroli, niewystarczające wynagrodzenie, brak wsparcia społecznego, brak sprawiedliwości i konflikt wartości¹⁶.

W nowym, obszernym przeglądzie i metaanalizie badań De Beer i wsp.¹⁷ odnotowali silną korelację między wyczerpaniem i cynizmem (r = 0,75) oraz umiarkowane związki pomiędzy wyczerpaniem, cynizmem a poczuciem zawodowej skuteczności (odpowiednio r = –0,33 i r = –0,55). Ważne jest spostrzeżenie, że tylko komponent wyczerpania istotnie łączył się z problemami i zaburzeniami zdrowia psychicznego (r = 0,50). Są to poważne wyzwania dla badaczy i praktyków w przyszłych projektach dotyczących wypalenia zawodowego.

Systematyczną krytykę wypalenia zawodowego w ujęciu Maslach przedstawił zespół Bianchiego^18,19.

Pierwszy obszar kontrowersji dotyczy samej definicji wypalenia zawodowego jako zespołu objawów. Jest to pochodną wyników badań właściwości psychometrycznych MBI, a zwłaszcza struktury, która jawi się jako dwu-, a nie trójczynnikowa^17,18. Co więcej, koncepcja wypalenia zawodowego nie jest ugruntowana w teorii, ponieważ została sformułowana na podstawie danych empirycznych (wywiady i badania kwestionariuszowe, głównie wśród personelu medycznego). Najwięcej wątpliwości budzi komponent poczucia braku osiągnięć zawodowych, który może być bardziej cechą osobowości pokrewną przekonaniu o własnej skuteczności²⁰.

Drugi obszar kontrowersji dotyczy związku wypalenia z pracą. Na przykład nadmierne wymagania, takie jak obciążenie pracą, mają tylko pewien wpływ na wypalenie zawodowe. Przewlekły stres zawodowy nie wydaje się jedyną przyczyną wypalenia zawodowego, co pozostawia sprawę etiologii dyskusyjną.

Trzeci obszar krytyki dotyczy rozpowszechnienia wypalenia zawodowego. Częstość jego występowania w różnych zawodach i krajach jest bardzo zróżnicowana, co stanowi konsekwencję pomijania w badaniach grup klinicznych oraz słabości poprzecznych planów badań, które zwykle zawyżają wyniki.

Czwarty obszar dyskusji dotyczy różnicowania wypalenia zawodowego i depresji. Utrata energii i motywacji, główne komponenty wypalenia, są również cechami charakterystycznymi zaburzeń depresyjnych. Niesie to ze sobą ryzyko niewykorzystania możliwości leczenia w dostatecznym stopniu.

Piąty obszar kontrowersji dotyczy stygmatyzacji związanej z wypaleniem zawodowym, która jest przedstawiana jako społecznie akceptowana etykieta, mimo że w rzeczywistości skutkuje niekorzystnymi konsekwencjami w pracy.

Od powstania MBI minęło pięćdziesiąt lat, w ciągu których wyraźnie zmieniły się wymagania wobec pracowników. Ekspansja digitalizacji spotęgowała ilość przetwarzanych informacji, a w konsekwencji dysfunkcje poznawcze^21,22. Ponadto nastąpił wzrost biurokracji i obciążenia zadaniami postrzeganymi jako niepotrzebne²³. W kontekście przeobrażeń i akceleracji wymagań w pracy potrzebne było więc redefiniowanie wypalenia zawodowego, z wrażliwością na wskazywane kontrowersje.