mgr psych. Paulina Pawlak

Trauma doświadczona we wczesnym dzieciństwie ma głęboki wpływ na rozwój psychiczny człowieka. Często prowadzi do zaburzeń dysocjacyjnych. Dysocjacja jako mechanizm obronny chroni jednostkę przed stresem i bólem, jednak skutki zarówno samej traumy, jak i uruchomionych inwazyjnych sposobów radzenia sobie z nią wiążą się z długotrwałymi i poważnymi konsekwencjami.

W artykule omówiono wpływ traumy na rozwój dziecka, jej związek z zaburzeniami dysocjacyjnymi, z uwzględnieniem ich rodzajów.

Definicja i charakterystyka traumy wczesnodziecięcej

Trauma wczesnodziecięca obejmuje wszystkie formy przemocy fizycznej, emocjonalnej, seksualnej, zaniedbania oraz wszelkie doświadczenia, które przewyższają zdolności adaptacyjne dziecka. Może być związana zarówno z pojedynczym wydarzeniem, w czasie którego odczuło ono potencjalne albo realne zagrożenie życia, jak i z powtarzającym się doświadczeniem maltretowania, w trakcie którego dziecko doznało takiego zagrożenia i/lub urazów psychicznych, fizycznych bądź seksualnych.

Rodzaje przemocy

• Przemoc fizyczna – obejmuje wszelkie formy naruszania cielesności dziecka (duszenie, kopanie, szturchanie, popychanie, przestawianie na siłę oraz jakiekolwiek inne nadużycie własnej przewagi fizycznej w stosunku do osoby słabszej).
• Przemoc seksualna – każdy rodzaj kontaktu seksualnego między osobą dorosłą a dzieckiem, a także seksualizacja dziecka, np. pokazywanie mu filmów pornograficznych, rozmowy seksualizujące, żarty z genitaliów, podglądanie.
• Przemoc emocjonalna – wszelkie formy nadużywania przewagi psychicznej przez osobę dorosłą na szkodę dziecka (groźby, podważanie poczucia wartości, wywoływanie poczucia winy, poniżanie, przymuszanie, manipulowanie, stawianie nierealistycznych wymagań).
• Narażenie na przemoc domową – sytuacje, w których dziecko jest świadkiem przemocy domowej względem innych domowników lub zwierząt domowych (widzenie/słyszenie rozgrywających się aktów przemocy).
• Zaniedbywanie – sytuacja, gdy opiekun niebiorący odpowiedzialności za dziecko i/lub siebie samego z powodu braku kompetencji rodzicielskich bądź świadomej decyzji nie zapewnia mu odpowiednich, godnych warunków niezbędnych do jego zdrowego rozwoju, nie zaspokaja potrzeb fizycznych, emocjonalnych, edukacyjnych, zdrowotnych itp.

Rodzaje traumy

Z uwagi na czas trwania doświadczenia będącego źródłem traumy wyróżniono jej dwa rodzaje, przy czym odpowiednia kwalifikacja ułatwia właściwe leczenie:

• typ I – nagłe, nieoczekiwane, pojedyncze zdarzenie, np. strzelanina w szkole, udział w wypadku lub bycie jego świadkiem, klęska żywiołowa itp.
• typ II – trauma trwająca w czasie, wprowadzająca dziecko w tryb przetrwania, permanentnego stresu i zagrożenia, np. wojna, przemoc domowa (zarówno bycie ofiarą, jak i świadkiem krzywdzenia), pozabezpieczny styl przywiązania.

Trauma to także nagła zmiana w życiu psychicznym, związana z konfrontacją z realnym lub potencjalnym zagrożeniem życia, utratą kontroli, doświadczeniem kruchości istnienia, zakłóceniem podstawowego poczucia bezpieczeństwa i dotychczasowej homeostazy, zarówno psychologicznej, jak i biochemicznej.

Reakcje obronne – walka lub ucieczka – nie zawsze są możliwe, dlatego ofiary traumy mogą doświadczyć trzeciego, najbardziej dramatycznego rodzaju reakcji – odłączania się. W tym wypadku organizm szykuje się na śmierć, a odcinając się, chroni się przed przedśmiertelnym cierpieniem. Doświadczenie całkowitej utraty kontroli i odcięcia generuje uraz psychiczny, który trwale zapisuje się w układzie limbicznym. W tej sytuacji ofiara traci poczucie bezpieczeństwa, zostaje zaburzona jej percepcja świata, a wydarzenia i osoby niezagrażające mogą być odbierane jako zagrożenie. Organizm zaczyna funkcjonować w trybie przetrwania, niezdolny do przywrócenia stanu integralności i równowagi.

Wpływ traumy na rozwój dziecka

Siła szkodliwości i rokowanie

Grzegorzewska, Cierpiałkowska i Borkowska opisują czynniki mające istotny wpływ na psychologiczne konsekwencje traumy u dzieci i młodzieży. Są to m.in.:

• wiek dziecka – im niższy, tym większa szkodliwość (szczególnie w fazie prewerbalnej – brak kompetencji językowej uniemożliwia kodowanie i przetwarzanie traumy)
• częstość występowania traum – powtarzalność tych samych doświadczeń traumatycznych (np. wielokrotne wykorzystanie seksualne) pociąga za sobą bardziej dotkliwe skutki
• rodzaj więzi między dzieckiem a opiekunem – jeśli jest bezpieczna, leczenie traumy jest skuteczniejsze, a konsekwencje są mniej szkodliwe; gdy wytworzona więź jest pozabezpieczna lub sprawcą jest sam opiekun, skutki traumy są bardziej inwazyjne
• strategie radzenia sobie ze stresem – im niższe poczucie własnej wartości, poziom inteligencji, sprawność fizyczna, tym dotkliwsze następstwa
• percepcja i ocena zdarzenia – im dłużej utrzymuje się stan zagrożenia, tym bardziej dojmujące skutki
• wrażliwość – im bardziej reaktywny układ nerwowy, tym gorsze konsekwencje.

Mechanizmy biologiczne – między traumą wczesnodziecięcą a nieprzystosowaniem

Zarówno środowisko, jak i geny mają wpływ na funkcjonowanie. Rodzaj doświadczeń traumatycznych, czas, w którym się pojawiają, a także predyspozycje genetyczne (allele 5-HTTLPR, MAOA VNTR 2R, 3R, 5R) mogą przyczynić się do wystąpienia poważnych następstw traumy, w tym niedostosowania w dorosłym życiu. Niezwykle wrażliwy, jeszcze rozwijający się układ nerwowy ponosi najdotkliwsze konsekwencje, gdy zostaje dotknięty traumatycznym czynnikiem do ok. 4 r.ż.

Doświadczenie traumy powoduje lawinę automatycznych reakcji. Nadaktywność hormonów stresu oraz zmiany w zakresie aktywności neuronalnej wpływają na ogólne i specyficzne zmiany epigenetyczne, które mogą przybrać formę utrwaloną, przyczyniając się do utrzymującego się niedostosowania. Zaburzeniom ulegają różnorodne struktury mózgowe, sieci neuronalne, oś podwzgórze–przysadka–nadnercza, system immunologiczny. Przykładowo: zmniejszona objętość hipokampu prowadzi do problemów z pamięcią lub uczeniem się; zwiększona reaktywność ciała migdałowatego powoduje nadmierną reaktywność emocjonalną, trudności w regulowaniu emocji; zaburzone funkcjonowanie kory przedczołowej utrudnia kontrolę impulsów, planowanie, odczuwanie empatii, decyzyjność.