Bóle głowy są nadal trudnym diagnostycznie i terapeutycznie problemem medycznym obejmującym szeroką, niejednorodną grupę chorób. Jak rozpoznać zatokopochodne bóle głowy?

Dr hab. med. Hanna Zielińska-Bliźniewska, prof. nadzw. UM w Łodzi

Lek. Andrzej Julian Kowalski

Prof. dr hab. med. Jurek Olszewski

Bóle głowy stanowią jedną z najczęstszych dolegliwości, z jakimi zgłaszają się pacjenci do neurologa i laryngologa. Bóle głowy różnego pochodzenia występują u 70-80 proc. populacji, z czego u 50 proc. co najmniej raz w miesiącu, u 15 proc. raz w tygodniu, a u 5 proc. codziennie.[1] Obecnie opisywanych jest około 280 różnych rodzajów bólów głowy.[2,3]

W 1988 roku opublikowano pierwszą edycję Międzynarodowej Klasyfikacji Bólów Głowy, będącą uznanym standardem zawierającym kryteria diagnostyczne chorób przebiegających z bólem głowy. Obecnie obowiązuje wydana w 2013 roku trzecia już edycja klasyfikacji – Międzynarodowa Klasyfikacja Bólów Głowy, wydanie 3 – wersja beta.[2,3]

Klasyfikacja składa się z trzech części: bólów głowy samoistnych, bólów głowy objawowych oraz neuralgii czaszkowych i innych bólów twarzoczaszki. W kręgu zainteresowań laryngologa leżą: bóle głowy wtórne, a wśród nich ból w urazach głowy lub szyi, ból głowy występujący w infekcjach, ból głowy związany z hipoksją lub hiperkapnią, ból głowy związany z patologią czaszki, szyi, uszu, nosa, zatok przynosowych i innych struktur twarzoczaszki i szyi.[4]

Diagnostyka i objawy

Zatokopochodny ból głowy można przypisać do bólów głowy wtórnych, ponieważ nie stanowi on choroby samej w sobie, a jest jedynie jej objawem. Podejrzenie występowania tego rodzaju bólu, potocznie określanego jako „zatokowy ból głowy”, jest częstą przyczyną konsultacji laryngologicznej. Sprawia on duże trudności diagnostyczne, kryteria rozpoznania bólu głowy typu napięciowego są bowiem w wielu punktach zbieżne z cechami zatokopochodnego bólu głowy, częściowo również tożsame z kryteriami rozpoznania migreny bez aury.[4]

W procesie diagnostycznym bólu zatokopochodnego niezbędne jest przeprowadzenie starannego wywiadu chorobowego pacjenta. Na tej podstawie należy określić dokładną lokalizację bólu, jego dynamikę i natężenie. W ocenie laryngologicznej trzeba potwierdzić lub wykluczyć wszystkie możliwe przyczyny zgłaszanych dolegliwości.

Ostre zapalenie zatok definiowane jest jako obecność dwóch lub więcej objawów, z których jednym powinna być niedrożność nosa lub katar (przedni lub tylny), a także ból/uczucie rozpierania twarzy, upośledzenie/utrata węchu. Czas trwania objawów to mniej niż 12 tygodni.[5,6]

Ból związany z ostrym zapaleniem zatok przynosowych najczęściej występuje jednostronnie, w rzucie zatoki zajętej przez proces zapalny. Towarzyszy mu gorączka, upośledzenie drożności nosa i ropna wydzielina w przewodach nosowych. Zatokowy ból głowy jest pulsujący, towarzyszy mu uczucie rozpierania w obrębie twarzy i głowy, może też promieniować do innych części twarzy lub szyi. Ból zatokowy nasila się podczas opukiwania lub ucisku okolic zajętej zatoki, w czasie kaszlu, przy próbie wydmuchiwania nosa, wysiłku fizycznym oraz w godzinach porannych. Umiejscowienie i nasilenie zatokowego bólu głowy zależy od tego, które zatoki zostały zajęte przez proces chorobowy: zatoka szczękowa, czołowa, sitowa czy klinowa.

• Ostre zapalenie zatoki szczękowej może przebiegać z silnym bólem kości policzkowych po jednej stronie (w przypadku jednostronnego zapalenia) lub obu stronach (w przypadku zajęcia obydwu zatok). Zapaleniu towarzyszy ból zębów, szczęki, oczodołów (może być odczuwany również jako ból za gałką oczną). Bóle nasilają się przy pochyleniu głowy do przodu i w trakcie oczyszczania nosa, a zmniejszają podczas leżenia na plecach. Zatoki szczękowe stanowią najczęstszą lokalizację zapalenia zatok u osób dorosłych.

• Ostre zapalenie zatoki czołowej objawia się przede wszystkim ciężkim, rozpierającym bólem głowy w okolicy czołowej. Ból występuje również przy opukiwaniu zatoki czołowej, nasila się podczas leżenia na plecach, natomiast słabnie przy uniesieniu głowy.

• Ostre zapalenie zatoki sitowej – charakterystyczne są bóle w okolicy oczodołów, szczególnie w przyśrodkowym kącie oka i przy nasadzie nosa oraz w okolicy skroni. Bóle są nasilone zwłaszcza w godzinach porannych i w ciągu dnia. Pozycja leżąca na plecach nasila ból. Dodatkowo zapaleniu zatoki sitowej może towarzyszyć ropny wyciek z nosa oraz jego niedrożność, czasami niewielkie obrzęki powiek.

• W przypadku objęcia ostrym procesem zapalnym zatoki klinowej ból umiejscowiony jest głęboko, „wewnątrz głowy”, może wystąpić w okolicy potylicznej, czołowej lub skroniowej, przez co utrudnia szybkie rozpoznanie. Leżenie na plecach nasila objawy, a uniesienie głowy zmniejsza dolegliwości.

Ból głowy nie jest jednak jedynym objawem zapalenia zatok. Dodatkowo mogą mu towarzyszyć:

• spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła,
• upośledzenie węchu,
• ból zębów,
• ból gardła,
• podwyższona temperatura ciała,
• ogólne rozbicie,
• kaszel w nocy.

Należy pamiętać, iż do ustalenia rozpoznania wymagana jest obecność upośledzonej drożności nosa lub wydzieliny patologicznej w jamie nosowej oraz bólu (rozpierania) w obrębie twarzoczaszki, endoskopowych objawów zapalenia błony śluzowej nosa lub zmian radiologicznych w badaniu tomografii komputerowej (TK) zatok przynosowych.[6,7]

Ostre zapalenie zatok jest najczęściej konsekwencją zakażenia górnych dróg oddechowych. Zasadniczą rolę odgrywają tu wirusy. Opisano ponad 100 typów immunologicznych wirusów (ryno- i orbiwirusy, wirusy RS, grypy i paragrypy, adenowirusy, koronawirusy).[8]