Tylko 0,5-2 proc. zakażeń wirusowych wikła zakażenie bakteryjne, wywołane głównie przez Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis czy też Staphylococcus aureus.[8]

Ból odczuwany jest najczęściej w tych miejscach, które objęte zostały infekcją. Należy pamiętać, iż przed wystąpieniem zapalenia zatok najpierw pojawia się katar, po kilku dniach – silne bóle głowy. W przypadku zwykłego przeziębienia ból mija, natomiast w przypadku zapalenia zatok nasila się. Czas trwania objawów ostrego zapalenia zatok przynosowych powyżej 10 dni oraz pogorszenie stanu klinicznego po 5 dniach świadczą raczej o zakażeniu bakteryjnym. Pozostawienie nieleczonego zapalenia zatok z łatwością może przeobrazić się w chorobę przewlekłą, co z kolei może oznaczać przedłużające się bóle głowy. Ból w przebiegu przewlekłego zapalenia zatok występuje jednak rzadko, głównie w okresach zaostrzenia objawów w związku z blokadą ujść naturalnych zatok, a także z powodu ropnej wydzieliny wypełniającej światło zatok i jamy nosa.

Aby właściwie określić rozmiar dolegliwości i zadecydować o kierunku leczenia, należy wykonać kilka badań. Podstawowym badaniem jest badanie przedmiotowe laryngologiczne, a zwłaszcza ocena jam nosa w rynoskopii przedniej lub w badaniu endoskopowym – pozwala to zweryfikować obrzęk błony śluzowej jam nosa oraz charakter wydzieliny wypływającej spod małżowiny nosowej środkowej. Jednym z podstawowych badań przy podejrzeniu zapalenia zatok jest też rentgen zatok, może on jednak dać obraz tylko stanu zatok szczękowych i czołowych.

Aby uzyskać obraz pozostałych zatok i kompleksów ujściowo-przewodowych, wskazana jest tomografia komputerowa. Pozwala ona sprawdzić, czy infekcja nie rozprzestrzenia się na podstawę czaszki lub oczodoły. Daje też możliwość wykrycia wad anatomicznych czaszki, ewentualnych polipów lub torbieli w zatokach. Tomografia komputerowa zlecana jest jednak w przewlekłych zapaleniach zatok przynosowych, a nie ostrych. Stwierdzenie w wywiadzie charakterystycznych dla zapalenia zatok objawów chorobowych, potwierdzonych w badaniu rynoskopowym lub endoskopowym jam nosa, jest wystarczającym warunkiem rozpoznania ostrego zapalenia zatok przynosowych.

Nie można zapominać również o powikłaniach zapalenia zatok. Powikłania oczodołowe i wewnątrzczaszkowe zapalenia zatok przynosowych występują rzadko i zależnie od rozprzestrzeniania się procesu zapalnego powodują następujące objawy:

• obrzęk powiek,
• przemieszczenie gałki ocznej,
• podwójne widzenie,
• porażenie ruchów gałki ocznej,
• zaburzenie widzenia,
• ostry jedno- lub obustronny ból okolicy czołowej,
• zmiany ogniskowe w badaniu neurologicznym,
• cechy podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych.

Wystąpienie tych objawów wymaga pilnej diagnostyki neuroobrazowej i hospitalizacji.[9]

Leczenie

Leczenie bólu zatok jest głównie objawowe – za pomocą leków przeciwbólowych. Najważniejsze jest jednak leczenie przyczynowe, w którym stosuje się:

• leki przeciwobrzękowe w postaci kropli do nosa lub tabletek działających ogólnie, przy czym należy zwrócić uwagę na zalecenia dotyczące ograniczenia czasu ich stosowania,
• leki mukolityczne, rozrzedzające gęstą treść w zatokach,
• antybiotyki,
• leki przeciwhistaminowe,
• glikokortykosteroidy w przypadku przewlekłego zapalenia zatok.

Diagnostyka różnicowa

Związek między bólami głowy a zapaleniem zatok jest tematem licznych dyskusji. Wiele stanów chorobowych może maskować inne i nakładać się na siebie. Część autorów twierdzi, że zatokowy ból głowy jest przejawem niezdiagnozowanej migreny.[3] Objawy towarzyszące zapaleniu zatok, w tym obrzęk i zaczerwienie błony śluzowej oraz wydzielina z nosa, mogą towarzyszyć i towarzyszą napadom migreny. Z tego powodu ból migrenowy może zostać omyłkowo rozpoznany jako proces zapalny zatok przynosowych. Wielu badaczy podkreśla, że znacznie częściej przyczyną bólu głowy i twarzy są problemy neurologiczne niż zapalenie zatok przynosowych.[9] W badaniu przeprowadzonym na grupie 100 pacjentów, którzy sami określali swoje bóle głowy jako pochodzące od zatok, u 63 proc. stwierdzono migrenę, a tylko u 3 proc. badanych potwierdzono zapalenie zatok przynosowych.[5,7]

W różnicowaniu bólu zatokopochodnego należy wziąć pod uwagę inne przyczyny mogące wywołać dolegliwości bólowe. Zgodnie z klasyfikacją Międzynarodowego Towarzystwa Bólów Głowy z 2004 roku wyodrębniono grupę wtórnych bólów głowy mających związek z przyczynami otolaryngologicznymi, do której należą „ból głowy lub ból twarzy wywołany przez choroby czaszki, szyi, oczu, uszu, nosa, zatok, zębów, jamy ustnej lub innych struktur twarzy lub czaszki”. W kolejnej grupie umieszczono „nerwobóle czaszkowe i ośrodkowe przyczyny bólu twarzy”.[9,10]

Należy także wziąć pod uwagę możliwość występowania tzw. bólu środkowego segmentu twarzy. Jest to forma napięciowego bólu głowy, który obejmuje okolice nasady i grzbietu nosa, obustronnie okolice oczodołów i policzka. Może mu towarzyszyć obrzmienie tkanek, zaczerwienienie twarzy i przeczulica skóry. Etiologia tego bólu nie została do końca wyjaśniona. Według niektórych autorów może być on związany z jednoczesnym uszkodzeniem nerwu trójdzielnego oraz układu autonomicznego w przebiegu procesu zapalnego lub mieć podłoże psychogenne.[5,10-12]

Podsumowanie

• Według Międzynarodowego Stowarzyszenia Bólów Głowy powyżej 90 proc. bólów głowy określanych przez pacjenta lub lekarza jako bóle zatokowe odpowiada kryteriom bólów napięciowych lub migren.[5,7]
• Pacjenci, którzy się skarżą na bóle głowy, często sami „rozpoznają” u siebie zapalenie zatok przynosowych, biorąc pod uwagę to, że samo położenie zatok wewnątrz głowy wskazuje na taki związek przyczynowy.[7] U chorych tych nie stwierdza się jednak upośledzenia drożności nosa, w badaniu endoskopowym jam nosa i w badaniach obrazowych (CT zatok) nie obserwuje się patologii.
• U większości pacjentów symetryczny ból w okolicy czołowej, skroniowej lub ciemieniowej ma charakter napięciowy. Jednostronne, epizodyczne bóle głowy często mają podłoże naczyniowe. Zapalenie zatok przynosowych rozpatrywane jest w różnicowaniu pierwotnych i wtórnych bólów głowy. Najbardziej charakterystyczną przyczyną wtórnych bólów głowy jest ostre bakteryjne zapalenie zatok.
• Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych rzadko jest przyczyną bólu głowy. Bóle mogą pojawiać się tylko w okresie zaostrzeń. Podkreśla się, iż wyłącznie ból głowy bez innych objawów ze strony nosa nie daje podstaw do rozpoznania zapalenia zatok przynosowych.[7,9]