Jak podkreślają za WHO eksperci platformy edukacyjno-pomocowej ,,Życie Warte Jest Rozmowy”, za każdą odnotowaną śmiercią samobójczą dzieci i nastolatków stoi do 200 prób, które w większości zostają niewychwycone. Oznaczałoby to, że w Polsce w 2021 r. mogło podjąć próbę samobójczą ok. 24 500 osób <18 r.ż. Uwzględniwszy te dane, można przypuszczać, że w 25-osobowej klasie 1 lub 2 uczniów ma za sobą próbę samobójczą.
Główne czynniki zwiększające ryzyko samobójstw u dzieci i młodzieży można podzielić na:
- szkolne – zastraszanie, nieprawidłowe relacje z rówieśnikami, przemoc w środowisku szkolnym
- rodzinne – rodziny dysfunkcyjne, konflikty rodzinne, słaba komunikacja na linii rodzic–dziecko
- indywidualne czynniki psychologiczne – zaburzenia depresyjne i inne zaburzenia psychiczne17-20.
Reakcja dzieci i adolescentów na duży stresor – a takim niewątpliwie jest kryzys wynikający z pandemii COVID-19 – jest też zależna od innych elementów, w tym zdrowia fizycznego i psychicznego, statusu społeczno-ekonomicznego rodziny, środowiska kulturowego oraz doświadczeń z wcześniejszymi sytuacjami kryzysowymi21.
Zamknięcie szkół podczas pandemii COVID-19 było kluczową zmianą, która bezpośrednio uderzyła w dzieci i młodzież. Uczniowie na różnych etapach edukacji nie mogli spotykać się z przyjaciółmi oraz nauczycielami ani uczestniczyć w dodatkowych zajęciach szkolnych i pozaszkolnych. Długie godziny przebywania w domu mogły wpłynąć na dzieci dwojako – zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Z jednej strony mogły odetchnąć od problemów, których doświadczały na co dzień w szkole (np. od znęcania się nad nimi przez innych uczniów, negatywnej rywalizacji, konfliktów rówieśniczych), z drugiej zaś część z nich, pozostając w domu, była narażona na stres wynikający z nieprawidłowych relacji w rodzinie (typu przemoc domowa, uzależnienie rodziców od alkoholu)22.
Zwiększony stres związany z pandemią może powodować pogorszenie relacji rodzic–dziecko lub wręcz przeciwnie – rodzic pracujący w domu może efektywniej wspierać swe potomstwo23,24.
Okazuje się, że niższy dochód i gorsze wykształcenie rodziców, a także większe obawy przed zarażeniem się i brak wsparcia psychologicznego oraz niekorzystna ocena swojego zdrowia mają szczególne znaczenie dla samopoczucia psychicznego dzieci i młodzieży25. Badacze podkreślają, że niezbędna jest opieka psychologiczna i wczesna interwencja wśród adolescentów. Co więcej, wskazują też na wzrost problemów ze zdrowiem psychicznym po pandemii26.
Innym poważnym niebezpieczeństwem izolacji społecznej jest znaczny wzrost liczby godzin spędzanych przez dzieci i młodzież przed komputerem oraz w mediach społecznościowych. W czasie pandemii w wielu krajach podniósł się także wskaźnik szukania przez dzieci i adolescentów niewłaściwych treści w internecie27. Istnieje wiele dowodów na to, że nadużywanie internetu może prowadzić do problemów behawioralnych, zaburzać rzeczywiste interakcje społeczne, powodować zaburzenia zachowania i nastroju28,29. Może to korespondować ze zwiększonym ryzykiem popełnienia samobójstwa, zwłaszcza u dzieci i młodzieży z wcześniejszymi problemami psychicznymi.
Zespół brytyjskich badaczy dokonał przeglądu doniesień naukowych oceniających doświadczenie izolacji społecznej i samotności wśród dzieci i młodzieży w czasie pandemii COVID-19. Wnioski z badań wskazują, że osoby w wieku szkolnym w porównaniu z dorosłymi znacznie częściej doświadczają objawów depresji oraz lęku i to zarówno podczas przymusowego lockdownu, jak i po jego zakończeniu26.
Badanie „Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa” przeprowadzone w maju i czerwcu 2020 r. w 34 polskich szkołach podstawowych i ponadpodstawowych ujawniło, że uczniowie deklarują, że ich aktualne samopoczucie psychiczne i fizyczne jest gorsze w porównaniu z czasem sprzed pandemii. Blisko 1/3 uczniów i uczennic biorących udział w badaniu często lub cały czas odczuwała smutek, przygnębienie i samotność30.
W czasie pandemii lepiej zaczęli funkcjonować uczniowie i uczennice, którzy wcześniej określani byli jako wycofani, nieśmiali czy mniej aktywni. Często stawali się oni bardziej zaangażowani, mieli mniej problemów z utrzymaniem uwagi i koncentracji, a ich oceny wyraźnie się poprawiły31.
Gdzie szukać wsparcia w przypadku depresji i myśli samobójczych
W Polsce dzieci i młodzież nadal nie wiedzą, gdzie mogą szukać wsparcia psychologicznego.
Z raportu z 2022 r. opracowanego przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę wynika, że tylko co piąty nastolatek (21%) potrafi spontanicznie wskazać choć jeden telefon zaufania. Najwięcej badanych (13%) znało numer Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży prowadzonego przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę oraz numery telefonów alarmowych, dalej znalazły się numery Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” (5%) oraz Dziecięcego Telefonu Zaufania Rzecznika Praw Dziecka (3%). W badanej grupie mniej niż 10% nastolatków korzystało kiedykolwiek z telefonu zaufania (najczęściej był to Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży)32.
Tabela 1. Informacje o ośrodkach udzielających bezpłatnej pomocy psychologicznej dla dzieci i młodzieży
Wynik raportu nasuwa wniosek, że lekarz powinien znać miejsca i organizacje, które bezpłatnie udzielają wsparcia psychologicznego, i przekazywać te informacje swoim nieletnim pacjentom oraz ich rodzicom.
W Polsce powstaje coraz więcej inicjatyw pozwalających korzystać z bezpłatnej pomocy psychologicznej dla dzieci i młodzieży. Niektóre z nich (wg stanu na wrzesień 2022 r.) zawarto w tabeli 1.