adw. Anna Popławska

Znaczącym elementem towarzyszącym wykonywaniu praktyki lekarskiej jest ryzyko spowodowania szkód w zakresie dóbr pacjenta, przede wszystkim życia oraz zdrowia. Zależnie od rodzaju praktyki stany nagłego zagrożenia mogą pojawiać się częściej bądź rzadziej, niemniej w każdym przypadku mogą powodować istotne niebezpieczeństwo zdrowotne dla pacjenta, a w konsekwencji − poważne skutki prawne dla lekarza. Krótkie momenty, nieraz ważące nie tylko dla zdrowia, lecz także życia pacjenta, mogą później długo (bywa, że nawet latami) być analizowane przez biegłych, a także wnikliwie osądzane przez organy prowadzące postępowanie. Niezwykle istotne są zatem − z perspektywy wykonywania zawodu lekarza − poznanie regulacji normujących działania w takich przypadkach oraz świadomość konsekwencji prawnych zaistnienia potencjalnych szkód w zakresie zdrowia i życia pacjentów.

Stany nagłego zagrożenia zdrowotnego

Stan nagły to nieoczekiwana i gwałtowna zmiana stanu zdrowia pacjenta. Już w tym miejscu warto wskazać na fundamentalny (choć oczywisty) obowiązek prawny, który ustawodawca nakłada na każdego, kto jest świadkiem takiego zdarzenia. Zgodnie z art. 4 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym: „Kto zauważy osobę lub osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego lub jest świadkiem zdarzenia powodującego taki stan, w miarę posiadanych możliwości i umiejętności ma obowiązek niezwłocznego podjęcia działań zmierzających do skutecznego powiadomienia o tym zdarzeniu podmiotów ustawowo powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego”.

Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym reguluje definicję stanu nagłego zagrożenia zdrowotnego. Zgodnie z treścią art. 3 pkt 8 przywołanego aktu prawnego „Stan nagłego zagrożenia zdrowotnego to stan polegający na nagłym lub przewidywanym w krótkim czasie pojawieniu się objawów pogarszania zdrowia, którego bezpośrednim następstwem może być poważne uszkodzenie funkcji organizmu lub uszkodzenie ciała lub utrata życia, wymagający podjęcia natychmiastowych medycznych czynności ratunkowych i leczenia”.

W kontekście powyższych przepisów jednym z pierwszych obowiązków lekarza, gdy w jego gabinecie dochodzi do zaistnienia stanu nagłego zagrożenia zdrowotnego u pacjenta, jest wezwanie zespołu ratownictwa medycznego (ZRM). Zaleca się wywieszenie w gabinecie czytelnej informacji z numerami telefonów ratunkowych, co pozwoli w chwili stresu każdej osobie, również spośród personelu, sprawnie wezwać ZRM. Informacja przekazywana dyspozytorowi pogotowia ratunkowego powinna być jasna i rzeczowa, obejmować dane osoby zgłaszającej, miejsce zdarzenia oraz ocenę stanu chorego.

W literaturze medycznej wskazuje się, że najczęściej spotykanymi nagłymi zagrożeniami zdrowotnymi w praktyce lekarskiej są:

• omdlenia, utrata przytomności
• zaburzenia świadomości
• drgawki
• nagły, ostry ból w klatce piersiowej
• zaburzenia rytmu serca
• nasilona duszność
• napady astmy
• nagły ostry ból brzucha
• uporczywe wymioty
• zadławienia ciałem obcym
• hipoglikemia
• gwałtownie postępujący poród
• ostre i nasilone reakcje uczuleniowe (wysypka, duszność) będące efektem zażycia leku
• ukąszenia, użądlenia przez jadowite zwierzęta
• zatrucia lekami, środkami chemicznymi lub gazami
• rozległe oparzenia, udar cieplny, wyziębienie organizmu
• porażenie prądem
• podtopienie lub utonięcie
• agresja spowodowana chorobą psychiczną
• dokonana próba samobójcza
• upadek z dużej wysokości
• rozległa rana będąca efektem urazu, urazy kończyny dolnej uniemożliwiające samodzielne poruszanie się.

Postępowanie sądowe

Większość procesów lekarskich dotyczy przypadków zakończonych zgonem lub trwałym uszczerbkiem na zdrowiu pacjenta. Odpowiedzialność prawna grozi lekarzowi nie tylko na skutek jego działań wobec pacjenta będącego w stanie nagłym. Lekarz może być pozwany (lub w postępowaniu karnym – oskarżony), zawsze gdy pacjent bądź jego rodzina albo osoby go reprezentujące uważają, że został popełniony błąd. Najczęściej jednak jest tak, że pozwy i akty oskarżenia dotyczą działań podejmowanych w stanach nagłych.

Stany nagłe mogą być różne, można je różnie klasyfikować, ale najistotniejsza w nich jest nagła i niespodziewana zmiana stanu zdrowia. Większość spraw, postępowań sądowych dotyczy uszczerbku na zdrowiu bądź zgonu. Można by zadać pytanie, czy odpowiedzialność prawna grozi lekarzowi tylko w kontekście działań w stanie nagłym. Oczywiście nie, bo lekarz może być pozwany (lub postawiony w stan oskarżenia), zawsze gdy pacjent uważa, że popełniono błąd. Najczęściej jednak pozwy i akty oskarżenia są związane ze stanami nagłymi. Już sama śmierć pacjenta w szpitalu w wyniku stanu nagłego rodzi u osób jemu bliskich podejrzenie błędu w sztuce.

Problemy w tego typu postępowaniach związanych z wystąpieniem stanu nagłego można podzielić na dwie kategorie:

• merytoryczne, ściśle związane z medycyną
• prawne.

Odnosząc się do pierwszej kategorii: w niektórych stanach nagłych istnieją dokładne procedury postępowania medycznego, w innych natomiast takich procedur brakuje. W przypadku stanów nagłych ze sformalizowanymi procedurami postępowania zaleca się odnotowanie w dokumentacji medycznej kolejnych etapów postępowania, zgodnych z procedurą. Zgodność działania z procedurą może w późniejszym czasie okazać się w sądzie kluczowym argumentem. Najczęściej jednak nie są odnotowywane w dokumentacji poszczególne etapy danej procedury ani poszczególne czynności podjęte przez lekarza, co może dodatkowo utrudniać obronę lekarza.

W przypadku stanów nagłych, gdzie nie ma procedur, niezwykle ważne jest wskazywanie uzasadnienia dla podjęcia pewnych działań. Brak standardów ma ogromne znaczenie, ponieważ gdy ich nie ma, biegli różnie kwalifikują działania lekarzy. Niejasne procedury postępowania w niektórych sytuacjach powodują duże różnice interpretacyjne wśród biegłych. Oprócz tego dodatkowych trudności przysparzają niejednolite standardy postępowań i ich niejasna redakcja. Na przykład zbyt ogólne, enigmatyczne sformułowania, jak chociażby: „W uzasadnionych przypadkach należy…” czy też użycie wymiennie wykluczających się spójników „i/lub”, generują problemy interpretacyjne, a w konsekwencji przekładają się na utrudnienia w reprezentowaniu lekarzy i ochronie ich interesów przed roszczeniowymi pacjentami bądź bliskimi chorych.

Wystąpienie stanu nagłego powoduje, że lekarz jest zmuszony do podjęcia natychmiastowych działań. Najczęściej w takich sytuacjach z oczywistych względów nie myśli się o uzupełnianiu dokumentacji medycznej. Jest to naturalna reakcja i postępowanie właściwe, bowiem w pierwszej kolejności liczy się najwyższe dobro, jakim jest zdrowie i życie człowieka. Jednak już po ustaniu stanu nagłego i uporaniu się z dynamiczną sytuacją, która wystąpiła, należy znaleźć czas na uzupełnienie dokumentacji. Jest to nie tylko lekarski obowiązek, lecz także korzystanie z przynależnego lekarzom uprawnienia. Rzetelne wypełnienie dokumentacji w takim przypadku, zwłaszcza gdy zakończył się on poważnym uszczerbkiem na zdrowiu (bądź − co gorsza − zgonem), w przyszłości może usprawnić obronę lekarza podczas procesu lub zwiększyć jego szanse na całkowite uwolnienie się od odpowiedzialności. Należy zaznaczyć, że dokumentacja medyczna powinna zostać uzupełniona niezwłocznie, czyli w najkrótszym możliwym czasie. I tu także jest to umotywowane nie tyle nawet lekarską powinnością, ile również faktem, że im krótszy czas upłynął od zdarzenia, tym lepiej jest ono pamiętane i łatwiej je odwzorować, utrwalić na piśmie.

Należy zaznaczyć, że nie jest prawnie dopuszczalne dokonywanie zmian w dokumentacji już po otrzymaniu pozwu albo aktu oskarżenia. Dopisywanie faktów do dokumentacji po postawieniu zarzutów jest wręcz zabronione przez prawo i stanowi czyn przestępny zwany fałszowaniem dokumentu, za który grozi odpowiedzialność karna. Natomiast jeśli w ciągu krótkiego czasu po zdarzeniu (kilka godzin później czy nawet następnego dnia) lekarz dokona uzupełniającego wpisu – nie będzie to stanowiło żadnego problemu i będzie prawnie dopuszczalne. Reasumując: dokumentacja i rzetelność jej prowadzenia mogą stanowić swoistą tarczę dla lekarza w procesie jego obrony.

Obowiązki lekarza

Lekarz ma obowiązek zajmować się każdym pacjentem zgodnie z: