Powikłania miejscowe związane z wynaczynieniem podawanych dożylnie leków

Tabela 1. Podział cytostatyków według ryzyka miejscowych uszkodzeń

Wydostanie się leku onkologicznego poza światło naczynia żylnego (wynaczynienie) podczas infuzji w związku z leczeniem chemioterapią jest bardzo groźnym powikłaniem, ponieważ leki onkologiczne to środki silnie działające nie tylko ogólnoustrojowo, lecz także miejscowo. W zależności od rodzaju chemioterapeutyku i jego wynaczynionej objętości reakcja miejscowa może być niewielkiego stopnia (podrażnienie miejscowe), z reguły jednak dochodzi do powstania owrzodzenia, które nie goi się samoistnie, a w dalszym etapie (po 4-6 tygodniach) może prowadzić do martwicy tkanek, nie tylko skóry, lecz także ścięgien i nerwów, a nawet kości (tab. 1). Martwica po opanowaniu zakażenia (np. gąbka garamycynowa) musi być wycięta, a powstały ubytek można jedynie pokryć wolnym przeszczepem skóry lub plastyką płatową. Następnie chory będzie wymagał długotrwałej rehabilitacji, co nie zawsze prowadzi do pełnego usprawnienia uszkodzonej kończyny w przypadku urazu ścięgien.  

Częstość występowania powikłań miejscowych związanych z wynaczynieniem podawanych dożylnie leków:

• 2-5% przypadków.

Objawy wynaczynienia leku podczas podaży do wkłucia obwodowego:

• niejednolity przepływ płynu w aparacie do przetoczeń
• parestezje i ból
• obrzęk w miejscu nakłucia lub wzdłuż przebiegu żyły
• stwardnienie okolicznych tkanek
• rumień
• odbarwienie (zblednięcie) żyły
• brak powrotu żylnego
• zwiększenie oporu podczas podawania dożylnego leków
• pęcherze, niegojące się samoistnie owrzodzenie i potem martwica zwykle zakażona Pseudomonas aeruginosa, Candida albicans, Aspergillus spp.; jeśli martwica znajduje się w okolicy ścięgien lub stawów (zwykle kończyn górnych), może doprowadzić do trwałego uszkodzenia i upośledzenia ruchomości kończyny, a w skrajnych przypadkach może zajść konieczność amputacji części kończyny (np. ręki w sytuacji wynaczynienia cytostatyku podawanego do jednej z żył powierzchni grzbietowej ręki).

Objawy wynaczynienia leku podczas podaży do żyły centralnej:

• ból lub uczucie dyskomfortu w obrębie szyi, ramienia i/lub barku
• ból, pieczenie, dyskomfort w obrębie klatki piersiowej/ściany klatki piersiowej
• wydobywanie się płynu w miejscu nakłucia lub w jego bezpośrednim otoczeniu.

Tabela 2. Klasyfikacja leków onkologicznych, które po wynaczynieniu powodują uszkodzenie skóry i tkanek, oraz wytyczne postępowania ratunkowego

Klasyfikację leków onkologicznych, które po wynaczynieniu powodują uszkodzenie skóry i tkanek, oraz wytyczne postępowania ratunkowego w celu ograniczenia miejscowych szkód w zależności od rodzaju leków przedstawiono w tabeli 2.  

Nowotwory jatrogenne

W badaniach doświadczalnych na modelach zwierzęcych wykazano, że leki cytostatyczne oprócz działania leczącego (przeciwnowotworowego) mogą również indukować wtórne nowotwory (działanie jatrogenne). Podobne obserwacje poczyniono u ludzi. Nowotwory jatrogenne występują zwykle 5-10 lat po zakończeniu chemioterapii potencjalnie rakotwórczymi lekami onkologicznymi, takimi jak: busulfan, chlorometyna, chlorambucyl, cyklofosfamid, melfalan, lomustyna, karmustyna, winkrystyna, prokarbazyna.

Nowotwory jatrogenne o udowodnionym związku przyczynowym z chemioterapią:

• rak pęcherza moczowego (chemioterapia wysokimi dawkami cyklofosfamidu)
• ostra białaczka szpikowa (chemioterapia chlorometyną, chlorambucylem, cyklofosfamidem, melfalanem, lomustyną, karmustyną)
• mięsakorak trzonu macicy (długotrwałe leczenie tamoksyfenem np. raka piersi).

Lite nowotwory jatrogenne o potencjalnym związku przyczynowym z chemioterapią:

• rak żołądka
• raki płaskonabłonkowe głowy/szyi
• rak jelita grubego
• mięsaki
• rak płuca
• rak skóry/błon śluzowych.

Leczenie nowotworów jatrogennych:

• dostosowane do lokalizacji i zaawansowania nowotworu – tak jak w nowotworach pierwotnych.