Kwasy tłuszczowe z grupy omega-3

Kwasy dokozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA) to długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe z grupy omega-3, które występują w wielu preparatach witaminowych i suplementach przeznaczonych do stosowania u ciężarnych i są reklamowane jako korzystnie wpływające na rozwój układu nerwowego płodu.³

Działanie kwasów tłuszczowych z grupy omega-3 wiąże się z rozkurczem naczyń, hamowaniem zakrzepicy oraz zmniejszeniem zapalenia. Te składniki odżywcze znajdują się w produktach roślinnych, takich jak orzechy włoskie, a także w olejach wytwarzanych z soi, rzepaku i lnu. Zarówno DHA, jak i EPA znajdują się w tłustych rybach (łosoś, tuńczyk, pstrąg, sardynki i makrela), a w mniejszych ilościach także w chudych rybach i krewetkach.

Należy również zauważyć, że DHA jest najobficiej występującym kwasem tłuszczowym w mózgu, gdzie gromadzi się szybko w trzecim trymestrze ciąży oraz w okresie noworodkowym.¹⁰ Sposób odżywiania się matki może więc wpływać na ilość DHA odkładającą się w rozwijającym się mózgu płodu.

W wielu badaniach obserwacyjnych u ludzi, a także przeprowadzonych na zwierzętach, powiązano spożycie ryb, olei rybnych i/lub suplementację długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy omega-3 z poprawą funkcji poznawczych u potomstwa.¹⁰ Niestety, badania obserwacyjne podlegają różnym błędom. Na przykład większe spożycie ryb wiąże się w Stanach Zjednoczonych z lepszym statusem społeczno-ekonomicznym oraz innymi zdrowymi nawykami.

Standardowym sposobem wykazania zależności przyczynowo-skutkowej jest randomizowane badanie kliniczne, a stosowanie suplementów olejów rybnych podczas ciąży i karmienia oceniono w czterech dużych takich badaniach.^11-14 W tych badaniach, z których żadne nie zostało przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych, nie udało się wykazać zgodnych korzyści z takiej suplementacji.

Największa badanie kliniczne dotyczące DHA to Optimize Mother Infant Outcome (DOMInO) przeprowadzone w Australii. Włączono do niego ponad 2000 kobiet przed ukończeniem 21 tygodnia ciąży.¹² Uczestniczki otrzymywały aż do porodu kapsułki z olejem rybnym dostarczające 800 mg DHA na dobę lub kapsułki z olejem roślinnym niezawierające DHA. Nie stwierdzono różnic w rozwoju poznawczym i językowym dzieci po 18 miesiącach ani w ostrości wzroku po 4 miesiącach.¹⁵ Nie zaobserwowano również różnicy w częstości występowania depresji poporodowej u matek.¹²

W tym badaniu stwierdzono mniej porodów przedwczesnych (<34 tygodnia) oraz rzadziej małą masę urodzeniową (low birth weight, <2500 g), chociaż liczba przypadków w tych grupach była mała. W analizie dotyczącej niemowląt, które uznano za należące do grupy dużego dziedzicznego ryzyka rozwoju chorób alergicznych (n=706), nie stwierdzono różnic w częstości występowania alergii związanych z immunoglobulinami E (wyprysk oraz uczulenia pokarmowe), natomiast zaobserwowano rzadsze występowanie wyprysku atopowego i uczulenia na białko jaja kurzego.¹⁶

Podobne badanie kliniczne przeprowadzono w Norwegii, porównując olej z wątroby dorsza zawierający ponad 1000 mg DHA i 800 mg EPA z olejem kukurydzianym, który zawierał głównie kwasy linolenowy i α-linolenowy.^11,17 Po 9 miesiącach nie stwierdzono różnic w rozwoju poznawczym ani we wzroście.¹¹

Po 4 latach u dzieci w grupie otrzymującej olej z wątroby dorsza uzyskano lepsze wyniki w skalach rozwoju i funkcji poznawczych.¹⁷ Po 7 latach nie stwierdzono jednak różnic ilorazu inteligencji ani wskaźnika masy ciała.¹⁸ Głównym ograniczeniem tego badania była duża liczba badanych traconych w trakcie obserwacji.

W dwóch pozostałych mniejszych badaniach stwierdzono niewielkie korzyści dotyczące koordynacji ręka-oko,¹³ ale chociaż stężenie DHA u matki wykazywało dodatni związek z funkcjami poznawczymi, nie stwierdzono takiego związku ze stosowaniem suplementacji.^14,19

Oceniano zależności między kwasami tłuszczowymi z grupy omega-3 a wieloma innymi wynikami u matek, noworodków i dzieci w późniejszym okresie. W przeglądzie systematycznym nie stwierdzono zgodnego wpływu suplementacji tych kwasów podczas ciąży lub karmienia na budowę ciała niemowląt i starszych dzieci.²⁰ Na podstawie przeglądu bazy danych Cochrane nie stwierdzono korzyści pod względem zapobiegania stanowi przedrzucawkowemu lub wewnątrzmacicznemu zahamowaniu wzrostu płodu.²¹ W tym przeglądzie, podobnie jak i w innych badaniach,^12,22 stwierdzono jednak istotnie dłuższy czas trwania ciąży u kobiet przyjmujących suplementy, a także mniejsze ryzyko porodu przedwczesnego (<34 tygodnia), nawet po uwzględnieniu wpływu możliwych czynników zakłócających.

Związek między kwasami tłuszczowymi z grupy omega-3 a depresją u matek jest niejasny: badania obserwacyjne wskazują na działanie ochronne, ale w randomizowanych badaniach klinicznych i łącznych analizach badań obserwacyjnych nie wykazano takich korzyści.^12,23,24

Analogicznie do braku rezultatów przyjmowania DHA podczas ciąży w przeglądzie sześciu randomizowanych badań klinicznych przeprowadzonym w ramach bazy danych Cochrane nie wykazano, aby suplementacja olejów rybnych i DHA w okresie karmienia piersią powodowała istotne różnice pod względem głównych wskaźników neurorozwojowych.²⁵ W dwóch badaniach obwód głowy był większy u dzieci, których matki przyjmowały suplementy. W niektórych z tych badań suplementację rozpoczęto podczas ciąży i planowana jest analiza podgrup.

Tabela 3. Zdrowe ryby

Ponieważ korzyści ze stosowania DHA podczas ciąży nie zostały udowodnione, w Stanach Zjednoczonych nie określono DRI dla tej substancji. Wiele grup ekspertów zaleca jednak spożycie 200 mg DHA na dobę.²⁶ Można to osiągnąć na różne sposoby, ale idealnym rozwiązaniem jest spożywanie 1-2 porcji ryb tygodniowo. Ze 100 g tłustych ryb można uzyskać w przybliżeniu 1 g EPA/DHA. Ze względu na ryzyko ekspozycji na rtęć kobiety w ciąży powinny unikać spożywania mięsa rekina, makreli królewskiej, miecznika i płytecznika (tab. 3).²⁷

Podsumowując, w celu osiągnięcia docelowego spożycia 200 mg DHA na dobę kobiety w ciąży powinny spożywać co najmniej dwa posiłki złożone z ryb tygodniowo. Suplementacji DHA i EPA podczas ciąży nie można jednoznacznie zalecić ze względu na brak dowodów. Nie ma jednak danych wskazujących na szczególne ryzyko związane z taką suplementacją.

Witamina D

Witamina D jest niezbędnym składnikiem odżywczym, rozpuszczalnym w tłuszczach, który od kilku lat budzi znaczne zainteresowanie środków masowego przekazu. Termin witamina D albo kalcyferol odnosi się na ogół do witaminy D₂ lub D₃.

Produkty żywnościowe uszeregowane według zawartości witaminy D oraz wartości energetycznej w standardowej porcji oraz w 100 g produktu