Rycina 3. Badanie echokardiograficzne: duża zmienność napływu mitralnego w cyklu oddechowym

Rycina 4. Badanie echokardiograficzne: poszerzona żyła główna dolna o znacznie ograniczonej ruchomości oddechowej

Podstawowym narzędziem diagnostycznym jest badanie echokardiograficzne, w którym zwykle można zaobserwować pogrubienie blaszek osierdzia (ryc. 1), poszerzenie jam obydwu przedsionków, drgający ruch przegrody międzykomorowej, przesunięcie przegrody międzykomorowej podczas wdechu w kierunku lewej komory, restrykcyjny profil napływu mitralnego (ryc. 2), dużą zmienność napływu mitralnego w cyklu oddechowym (o >25%; ryc. 3), poszerzenie żyły głównej dolnej o znacznie ograniczonej ruchomości oddechowej lub jej braku (ryc. 4)¹.

W badaniu radiologicznym klatki piersiowej można uwidocznić zwapnienia w osierdziu, powiększenie przedsionków, a w przypadkach bardziej zaawansowanych – także płyn w jamach opłucnowych (ryc. 5A i B, 6).

Rycina 6. Badanie radiologiczne klatki piersiowej: płyn w prawej jamie opłucnowej

Badania TK i MR cechuje wyższa rozdzielczość, co umożliwia dokładny pomiar grubości blaszek osierdzia. Badania te lepiej różnicują zwłóknienia od płynu w osierdziu, w TK można uwidocznić zwapnienia (ryc. 7A-C). Należy podkreślić jednak, że brak pogrubienia osierdzia nie wyklucza rozpoznania ZZO, gdyż u około 20% pacjentów z potwierdzonym ZZO nie stwierdza się pogrubienia blaszek osierdzia w badaniu TK. Wśród innych nieprawidłowości stwierdzanych w badaniach TK i MR należy wymienić: poszerzenie przedsionków, poszerzenie żyły głównej dolnej oraz żył wątrobowych, a także odwrócenie przepływu środka kontrastowego w żyle wrotnej i w żyłach wątrobowych¹.

Rezonans magnetyczny umożliwia ponadto dynamiczną ocenę czynności serca zarówno w fazie skurczu, jak i w rozkurczu oraz pozwala uwidocznić obraz falowania przegrody międzykomorowej w czasie rzeczywistym. Umożliwia także stwierdzenie naprzemienności napełniania komór podczas oddychania (badanie sprzężenia komorowego)^3-4.

W warunkach fizjologicznych wdech, powodując zmniejszenie ciśnienia w klatce piersiowej, zwiększa nieznacznie napełnianie prawej komory na skutek wzrostu powrotu żylnego. Napełnianie lewej komory nie zmienia się w czasie cyklu oddechowego, ponieważ spadek ciśnienia w klatce piersiowej podczas wdechu jest przenoszony na jamy serca, powodując utrzymanie określonego gradientu ciśnienia między krążeniem płucnym a jamami lewej części serca warunkującego napływ krwi do lewej komory w rozkurczu.

Rycina 8. Cewnikowanie prawej części serca: tzw. objaw pierwiastka kwadratowego

U pacjentów z ZZO sztywne osierdzie blokuje przenoszenie niższego ciśnienia podczas wdechu na jamy serca, co skutkuje spadkiem gradientu między łożyskiem płucnym a jamami lewej części serca i napełnianie lewej komory się zmniejsza.

W warunkach stałej łącznej objętości serca zmniejszenie napełniania lewej komory umożliwia dodatkowe zwiększenie napełniania prawej komory podczas wdechu, jednak sztywna wolna ściana prawej komory w ZZO ogranicza jej ruch na zewnątrz, dlatego jej napełnianie zwiększa się przez przesunięcie przegrody międzykomorowej w kierunku lewej komory. Podczas wydechu zwiększa się natomiast napełnianie lewej komory, co powoduje przesunięcie przegrody międzykomorowej w kierunku prawej komory, której napełnianie odpowiednio się zmniejsza.

W badaniu MR możliwe jest ponadto stwierdzenie aktywnego procesu zapalnego w osierdziu dzięki technice późnego wzmocnienia kontrastem (LGE – late gadolinium enhancement)¹.

Rycina 9. Badanie EKG, odprowadzenia kończynowe: niska amplituda zespołów QRS