lek. Monika Kazaniecka

lek. Sergiusz Sowiński

lek. Kamil Wera

dr n. med. Jacek Gessek

Tamponada serca to zespół objawów klinicznych wynikających przede wszystkim z upośledzenia napełniania jam serca w wyniku wzrostu ciśnienia w worku osierdziowym. Nasilenie objawów podmiotowych i przedmiotowych w dużej mierze zależy od kilku czynników: szybkości przybywania płynu w worku osierdziowym, jego rozciągliwości oraz podatności ścian jam serca na ucisk. Odpowiednio wczesne rozpoznanie tamponady serca na podstawie obrazu klinicznego oraz badań dodatkowych jest kluczowe, choć nie zawsze łatwe w codziennej praktyce klinicznej. Jest to stan bezpośredniego zagrożenia życia wymagający pilnej interwencji.

Słowo „tamponada” pochodzi z języka starofrancuskiego i oznacza zatyczkę lub korek. Obecnie ma podobne brzmienie w wielu językach. Tamponada serca = zatkanie, zakorkowanie serca.

Etiologia

Ucisk wywierany na jamy serca przez gromadzący się płyn, ropę, gaz, krew lub skrzepy może bezpośrednio prowadzić do rozwoju tamponady serca. Do najczęstszych przyczyn należą: nowotwory złośliwe, zapalenie osierdzia, przyczyny jatrogenne (po operacjach kardiochirurgicznych, zabiegach kardiologii inwazyjnej) oraz idiopatyczne^1-3. Pewne czynniki charakteryzują się większym prawdopodobieństwem progresji do tamponady serca – należą do nich m.in. zakażenia bakteryjne, infekcje związane z HIV, krwawienie oraz naciekanie nowotworowe (tab. 1).

Tabela 1. Czynniki etiologiczne chorób osierdzia predysponujące do rozwoju tamponady serca⁴

Rycina 1. Tamponada serca w wyniku perforacji koniuszka prawej komory elektrodą stymulatora. Widoczna końcówka elektrody z organizującym się krwiakiem w worku osierdziowym. Leczona w zabezpieczeniu kardiochirurgicznym z dobrym skutkiem. Reimplantacja elektrody komorowej w okolicę drogi odpływu prawej komory

Stale zwiększająca się liczba kardiologicznych zabiegów interwencyjnych i związane z nimi krwawienie do worka osierdziowego wydają się czynnikiem ryzyka rozwoju tamponady serca o rosnącym znaczeniu (ryc. 1). Dane uzyskane z piśmiennictwa pozwalają oszacować ryzyko tamponady serca w przebiegu procedur inwazyjnych na ok. 0,089-4,8%, najczęściej w przebiegu zamykania uszka lewego przedsionka, przezcewnikowego wszczepiania zastawki aortalnej i ablacji migotania przedsionków⁵.

Choć w typowym obrazie COVID-19 nie obserwuje się płynu w jamach surowiczych, opisano już pierwszy przypadek mężczyzny z tamponadą serca w przebiegu zakażenia SARS-CoV-2⁶.

Objawy kliniczne

Obraz kliniczny jest niejednorodny, główne dolegliwości zgłaszane przez chorych obejmują duszność spoczynkową nasilającą się w pozycji leżącej, pogorszenie tolerancji wysiłku fizycznego oraz ból w klatce piersiowej. W badaniu przedmiotowym zwracają uwagę tachykardia, tachypnoe, tętno dziwaczne, nadmierne wypełnienie żył szyjnych, ale mogą występować również mniej specyficzne objawy, takie jak hepatomegalia, obrzęki obwodowe i tarcie osierdziowe. Dokładne badanie pacjenta może przynieść dodatkowe informacje dotyczące potencjalnego czynnika etiologicznego. Niejednokrotnie chorzy z ostrą tamponadą serca są w stanie krytycznym, dlatego też zebranie wywiadu chorobowego bywa znacznie utrudnione.

Klasyczna triada Becka składa się z hipotensji, przepełnienia żył szyjnych oraz ściszenia tonów serca. W jednym z retrospektywnych badań⁷ oceniano czułość zarówno poszczególnych składowych, jak i wszystkich 3 objawów w rozpoznawaniu tamponady serca. Wyniki są zgodne z wcześniejszymi obserwacjami, czułość pojedynczej składowej triady wyniosła ok. 50% (28-72%), natomiast u żadnego chorego z tamponadą serca nie wystąpiły wszystkie objawy.

Najbardziej czułym i swoistym objawem wydaje się tętno paradoksalne. Pomiaru dokonuje się za pomocą sfigmomanometru, oceniając różnicę ciśnienia skurczowego między wdechem i wydechem – różnica powyżej 10 mmHg wskazuje na możliwą tamponadę serca. Przegląd systematyczny przeprowadzony przez Roya i wsp.⁸ pozwolił na ocenę czułości i specyficzności tętna dziwacznego w rozpoznawaniu tamponady serca, określając je odpowiednio na 98% i 70%. Wśród innych przyczyn tętna paradoksalnego należy wymienić: ciężką postać obturacyjnej choroby płuc, zastoinową niewydolność serca, ciężką stenozę mitralną, masywną zatorowość płucną, wstrząs hipowolemiczny, otyłość oraz wodobrzusze⁸.