dr hab. n. med. Michał Rabijewski, prof. CMKP

U mężczyzn od 30-35 r.ż. obserwujemy stopniowe obniżanie się stężenia testosteronu całkowitego w tempie około 1,6%/rok^1-5. Zjawisko to nazywamy postępującym z wiekiem niedoborem testosteronu. Wiąże się on z szeregiem objawów klinicznych, ale dotychczas nie ustalono jednej, powszechnie akceptowanej dolnej normy stężenia testosteronu, poniżej której stwierdza się objawy niedoboru tego hormonu.

Częstość występowania niedoboru testosteronu w USA wynosi około 20% u mężczyzn >60 r.ż., >30% u mężczyzn >70 r.ż. oraz 50% u mężczyzn >80 r.ż., niemniej częstość istotnego klinicznie niedoboru tego hormonu (rozumianego jako występowanie 3 objawów dotyczących sfery seksualnej oraz stężenia testosteronu całkowitego <11 nmol/l [320 ng/dl]) jest niższa.

Nie ma zgodności, czy niespecyficzne objawy związane z postępującym z wiekiem obniżeniem stężenia testosteronu, takie jak: zaburzenia seksualne, obniżenie energii i masy mięśni, zaburzenia nastroju, zmiany gęstości mineralnej kości, choroby układu krążenia, depresja, obniżone libido, zaburzenia wzwodu, zredukowana objętość ejakulatu, zmniejszenie owłosienia ciała i twarzy, ogólna słabość oraz zwiększona śmiertelność, są konsekwencją tych zmian hormonalnych, czy wynikiem wpływu innych czynników, takich jak choroby przewlekłe i stosowane leki.

Wpływ leczenia testosteronem u mężczyzn z postępującym z wiekiem niedoborem tego hormonu jest kontrowersyjny. Amerykańska Food and Drug Administration (FDA) wymaga od producentów preparatów testosteronu umieszczania w ulotce dla pacjentów stwierdzenia, że są one zaaprobowane do stosowania tylko u osób ze znaną przyczyną niedoboru testosteronu.

W styczniu 2020 r. American College of Physicians (ACP) opublikowało zalecenia dotyczące terapii testosteronem u starszych mężczyzn koniecznej ze względu na związany z wiekiem niedobór tego hormonu. Celem opracowania zaleceń przez ekspertów ACP (wspieranych przez American Academy of Family Physicians [AAFP]) było przedstawienie rekomendacji opartych na wynikach najnowszych badań klinicznych dotyczących korzyści, zagrożeń oraz kosztów leczenia testosteronem u mężczyzn z jego niedoborem związanym z wiekiem. Dokument ten nie został przygotowany z myślą o przeprowadzaniu badań przesiewowych w kierunku niedoboru testosteronu, rozpoznawaniu hipogonadyzmu czy też monitorowaniu stężenia testosteronu u mężczyzn. Grupą jego odbiorców są wszyscy klinicyści oraz populacja pacjentów z postępującym z wiekiem niedoborem testosteronu.

Zalecenia zostały oparte na wynikach badań klinicznych z lat 1980-2019, poddanych wnikliwej ocenie przez ekspertów ACP (zarówno klinicystów, jak i nieklinicystów, specjalistów od zdrowia publicznego). Oceniano tzw. krytyczne wyniki, czyli: jakość życia, zaburzenia wzwodu, działania niepożądane, tj. poważne incydenty sercowo-naczyniowe, głęboką zakrzepicę żylną lub zatorowość płucną, śmiertelność oraz częstość występowania raka gruczołu krokowego, a także tzw. istotne wyniki, jak: energię i witalność, sprawność fizyczną, nastrój (depresję), redukcję złamań, libido oraz objawy ze strony dolnych dróg moczowych (LUTS – lower urinary tract symptoms). Funkcje seksualne oceniano za pomocą skali Aging Males’ Symptoms (AMS) oraz International Index of Erectile Function (IIEF).

Podsumowanie wyników analizy badań klinicznych

Ocenie poddano 38 randomizowanych badań klinicznych, średni wiek mężczyzn leczonych testosteronem wynosił 66 lat, a czas obserwacji od 6 do 36 miesięcy. Średnie wyjściowe stężenie testosteronu całkowitego wynosiło 10,4 nmol/l (300 ng/dl) lub było niższe (20 badań), ale w niektórych badaniach do leczenia kwalifikowano pacjentów z wyższym stężeniem tego hormonu. Wyniki nie różniły się istotnie w zależności od wyjściowych stężeń testosteronu oraz zastosowanego preparatu.

Jakość życia

W 7 badaniach wykazano niewielką poprawę jakości życia ocenianą za pomocą skali AMS, niemniej wpływ mogła mieć poprawa funkcji seksualnych, którą oceniano z wykorzystaniem subskali AMS.

Funkcje seksualne

Wykazano niewielką ogólną poprawę funkcji seksualnych w 7 badaniach klinicznych (skala AMS oraz IIEF), a także niewielką poprawę erekcji.

Sprawność fizyczna

Udokumentowano niewielką poprawę sprawności fizycznej lub brak wpływu na ten parametr w 7 badaniach klinicznych. Sprawność fizyczną mierzono metodą obiektywną, np. za pomocą testu chodu. Wykazano również niewielką poprawę lub brak wpływu terapii na oceniany parametr w 5 badaniach z zastosowaniem subiektywnej metody oceny sprawności fizycznej (Short Form-36 Health Survey).

Niekorzystny wpływ na zdarzenia sercowo-naczyniowe

W 14 badaniach stwierdzono niewielki wzrost ryzyka zdarzeń sercowo-naczyniowych lub brak wpływu stosowanej terapii na ten parametr.