dr n. med. Barbara Maciejewska

Farmakoterapia zawrotów głowy stanowi w praktyce lekarskiej istotne zagadnienie z kilku powodów. Po pierwsze, zawroty głowy należą do jednych z głównych przyczyn zgłaszania się pacjentów do gabinetów lekarskich. Zajmują trzecie miejsce wśród dolegliwości zgłaszanych przez pacjentów ambulatoryjnych, zaraz po bólach głowy i kręgosłupa^1,2. Na oddziałach ratunkowych 2-3% wszystkich konsultacji odbywa się z tego powodu. Występowanie zawrotów głowy rośnie z wiekiem i występują one prawie trzy razy częściej u osób starszych². Po drugie, zawroty głowy są określeniem nieprecyzyjnym, trudnym do zdefiniowania, co również wpływa na proces diagnostyczno-terapeutyczny. W związku z tym kluczowa jest rola wywiadu umożliwiającego sprecyzowanie dolegliwości pacjenta. W praktyce klinicznej pod pojęciem zawrotów głowy kryją się co najmniej dwa odmienne typy subiektywnie doznawanych odczuć:

• złudzenie ruchu (wirowania) otoczenia lub własnego ciała – tzw. zawroty głowy układowe, prawdziwe
• nieprecyzyjne uczucie niestabilności, niepewności postawy, braku równowagi lub lęku przed upadkiem – tzw. zawroty głowy nieukładowe, pseudozawroty.

Tabela 1. Podział zawrotów głowy i ich charakterystyka

Dzielenie zawrotów głowy na prawdziwe i pseudozawroty stanowi najprzydatniejszy podział kliniczny³. Ze względu na ogólność terminu „zawroty głowy” zaproponowano również dokładniejszą klasyfikację tego stanu (tab. 1). 

Po trzecie, zawroty głowy są objawem wieloznacznym zarówno pod względem rodzaju schorzenia, które je wyzwala, jak i nasilenia oraz stopnia ciężkości – od stanów lekkich do zagrażających życiu. Łagodne zawroty, powiązane z dyskretnym poczuciem ruchu czy niestabilności, występują przy przewlekłej niewydolności kręgowo-podstawnej lub towarzyszą zaburzeniom ortostatycznym. Jednocześnie są jednym z podstawowych objawów tak zwanego ostrego zespołu przedsionkowego (AVS – acute vestibular syndrome), w którym konieczne jest (dla skutecznego leczenia i oceny rokowania) zróżnicowanie przyczyn między uszkodzeniami części ośrodkowej i obwodowej układu równowagi, jak również wykluczenie skutków współistniejących chorób somatycznych, a przede wszystkim zagrażających życiu³.

Ponadto proces leczenia nie jest zadaniem prostym, ponieważ zawroty głowy to objaw chorobowy, a nie choroba sama w sobie^3-6. Powstają w wyniku niedopasowania wrażeń z trzech układów czuciowych: przedsionkowego, wzrokowego i somatosensorycznego. W związku z tym stanowią zespół multisensoryczny, a nie pojedynczą jednostkę chorobową. Towarzyszą wielu procesom patologicznym prowadzącym do uszkodzenia narządu przedsionkowego (zapaleniu błędnika, zapaleniu neuronu przedsionkowego, chorobie Ménière’a, udarowi, urazom). Stanowią też symptom wielu chorób ogólnoustrojowych – są częstym i niespecyficznym objawem, mogą być wywoływane różnymi zaburzeniami, w tym neurologicznymi, sercowo-naczyniowymi czy ortopedycznymi. Ponadto zawroty głowy w postaci nieokreślonej nierzadko wiążą się z innymi powszechnymi zaburzeniami, takimi jak: choroba lokomocyjna, niedociśnienie ortostatyczne, omdlenia i zaburzenia lękowe. Istnieje również związek między migreną, lękiem a zaburzeniami psychicznymi i zawrotami głowy (jednostka kliniczna obejmująca te trzy zaburzenia to tzw. migraine-anxiety related dizziness [MARD])⁴.

Zawroty głowy upośledzają aktywność życiową, skutkując poczuciem utraty dotychczasowego sposobu funkcjonowania, stałym uczuciem lęku i niepewności przed atakiem dolegliwości i w związku z tym obawą o dalszą aktywność w sferze zawodowej i rodzinnej (uczucie zagrażającej choroby) oraz wieloma negatywnymi emocjami (złość, lęk, poczucie winy, smutek, poczucie utraty kontroli nad ciałem i zmysłami oraz niepełnosprawności). Przewlekłe zawroty głowy mogą powodować utratę funkcji równoważnej, upadki, urazy, które z kolei mogą prowadzić do ograniczenia codziennej sprawności, urazów, a nawet śmierci.

Z zawrotami głowy może się zetknąć niemal każdy lekarz, niezależnie od specjalizacji. Są one poważnym problemem medycznym niosącym konsekwencje zarówno medyczne, jak i psychologiczne oraz społeczno-ekonomiczne. Dlatego aktywne podejście do leczenia zawrotów głowy jest jak najbardziej pożądane w praktyce klinicznej.

Farmakologia układu przedsionkowego – trudności w wyborze terapii

Leczenie farmakologiczne zawrotów głowy powinno zależeć od ich etiologii. Niestety, nie jest łatwo zidentyfikować przyczynę zawrotów głowy, ponieważ pacjenci często nie są w stanie precyzyjnie opisać swoich objawów. I właśnie z powodu niejednoznaczności pojęcia „zawrót głowy” wynikają różnice epidemiologiczne. W badaniu Bisdorff i wsp. obliczyli, że roczna częstość występowania zawrotów głowy w dużej grupie 2987 pacjentów francuskich wynosiła dla zawrotów układowych (vertigo) 48,3%, dla niestabilności (unsteadiness) 39,1%, a dla zawrotów nieukładowych (dizziness) 35,6%⁵. Te trzy objawy były ze sobą skorelowane i występowały w różnych kombinacjach w 69,4% przypadków. Dodatkowo silne napięcie emocjonalne i niepokój pacjenta towarzyszące temu objawowi sprawiają, że lekarz ma problem w określeniu poważności zgłaszanych dolegliwości: czy jest to stan wymagający pilnej interwencji leczniczej, stan zagrożenia życia, jak udar mózgu lub zawał mięśnia sercowego, czy też jedynie zaostrzenie przewlekłej choroby^3,7. Warto również zwrócić uwagę na powikłane zapalenia ucha środkowego (tzw. labyrinthitis) wymagające hospitalizacji i leczenia operacyjnego w celu profilaktyki powikłań wewnątrzczaszkowych. Jak zatem widać, ustalenie przyczyny zawrotów głowy może być początkowo trudne, a leczenie opóźnione.

W związku z powyższym zawsze istotne jest zebranie dokładnego wywiadu i uszczegółowienie rodzaju odczuwanych dolegliwości wsparte badaniem przedmiotowym (ogólnolekarskim, neurologicznym czy też audiologicznym) oraz badaniami dodatkowymi, np. laboratoryjnymi czy obrazowymi.

Cele leczenia zawrotów głowy i możliwości terapeutyczne

Istnieją trzy główne cele leczenia zawrotów głowy:

• wyeliminowanie zawrotów głowy jako wrażenia ruchu
• zmniejszenie towarzyszących objawów neurowegetatywnych i psychoafektywnych (nudności, wymioty, lęk)
• usprawnienie procesu kompensacji przedsionkowej umożliwiające znalezienie nowej równowagi sensorycznej w obliczu uszkodzenia przedsionkowego, stymulujące tkankę mózgu.

Tabela 2. Grupy leków stosowane w terapii zawrotów głowy

Aby te cele osiągnąć, stosuje się środki farmakologiczne, których działanie obejmuje trzy aspekty (tab. 2): 

• objawowy (doraźny) – terapia łagodząca zawroty i objawy towarzyszące zawrotom głowy
• przyczynowy – leczenie ukierunkowane na podstawową chorobę, zmniejszające intensywność, czas trwania zawrotów głowy oraz prawdopodobieństwo wystąpienia następnych napadów
• wspomagający proces rekonwalescencji i kompensacji – postępowanie stosowane w celu przyspieszenia procesu zdrowienia^7,8.