lek. Marcin Janczak

Skala upadków w populacji osób starszych oraz konsekwencje z nich wynikające, m.in. psychiczne, społeczne, zdrowotne oraz finansowe, determinują zaliczenie tego zjawiska do wielkich problemów geriatrycznych. Znalazły się tam łącznie z takimi istotnymi problemami osób starszych, jak: pogorszenie mobilności, demencja (otępienie), depresja, delirium (majaczenie), zaburzenia wzroku i słuchu, nietrzymanie moczu/stolca, niedożywienie, zespół kruchości (frailty) oraz geriatryczne zespoły jatrogenne¹.

Definicja upadku

Upadek definiuje się jako nagłą, niezamierzoną zmianę pozycji ciała, w wyniku której poszkodowany znajduje się na ziemi, podłodze lub innej niżej położonej powierzchni. Upadek może przebiegać z utratą przytomności lub bez niej. Niektóre definicje wykluczają zdarzenia spowodowane napadem padaczkowym lub udarem mózgu².

Skala zjawiska

Dane epidemiologiczne różnią się między sobą, ale można przyjąć, że raz w roku upadku doświadcza co trzecia osoba po 65 r.ż. (28-35%)³. Częstość ta zwiększa się z wiekiem i po 80 r.ż. problem dotyczy 50% osób. Do upadków częściej dochodzi u kobiet. Znacząco częściej upadki występują u osób przebywających w instytucjach opiekuńczych: u 30% do 50% osób, a 40% z nich doświadcza powtórnego upadku.

Tabela 1. Odsetek osób zgłaszających upadki w ciągu ostatniego roku z uwzględnieniem wieku, płci, wykształcenia na podstawie badania Polsenior2⁴

Dane światowe wskazują, że w populacji chińskiej rzadziej raportowane są upadki (średnio 18% populacji po 65 r.ż.), co można wiązać z popularnością tai-chi (forma ćwiczeń równowagi). Najnowszych danych dotyczących Polski dostarcza zakończone w 2020 roku badanie Polsenior2⁴. W naszym kraju odsetek osób zgłaszających upadki rósł z wiekiem – od 10,8% w grupie w wieku 65-69 lat do 38,3% u osób ≥90 r.ż. Upadki częściej były raportowane wśród kobiet niż mężczyzn oraz częściej wśród osób z wykształceniem podstawowym niż z wyższym. Nie stwierdzono natomiast różnic w częstości upadków u osób starszych w zależności od miejsca zamieszkania (miasto/wieś), regionu Polski czy wskaźnika masy ciała (BMI – body mass index) (tab. 1). 

Czynniki ryzyka i przyczyny upadków

Rycina 1. Grupy czynników ryzyka upadku u osób starszych³

Rozpatrując czynniki ryzyka upadków u osób starszych, zawsze należy mieć na uwadze, że upadki są zwykle efektem nałożenia się na siebie kilku elementów: zmian inwolucyjnych, współistniejących schorzeń przewlekłych, upośledzenia mechanizmów regulacyjnych, interakcji leków i czynników środowiskowych. Główne grupy czynników ryzyka upadku przedstawiono schematycznie na rycinie 1.  

Biologiczne czynniki ryzyka

Biologiczne czynniki ryzyka są określane jako wewnętrzne przyczyny upadków. Wiek (szczególnie >80 r.ż.) i płeć (żeńska) należą do niemodyfikowalnych biologicznych czynników ryzyka. Większość z pozostałych biologicznych czynników ryzyka w głównej mierze jest konsekwencją starzenia się organizmu i zmian inwolucyjnych (m.in. pogorszenie funkcji poznawczych, osłabienie funkcji narządu przedsionkowego równo­wagi, spowolnienie przewodnictwa nerwowego, obecność sarkopenii). Choroby przewlekłe i wielochorobowość często pociągają za sobą zwiększone ryzyko upadku. Wśród nich można wymienić: choroby układu nerwowego (m.in. choroba Parkinsona, udar, występowanie niedowładów), choroby narządu ruchu, osteoporozę, choroby układu krążenia (zaburzenia rytmu serca, hipotensja ortostatyczna, omdlenia), depresję, pogorszenie wzroku w wyniku jaskry, cukrzycy, zaćmy czy też częstą obecność zawrotów głowy (wywołanych różnymi przyczynami). Deficyty narządów zmysłów (wzrok, słuch) skutkują nieadekwatną oceną sytuacji i często prowadzą do upadku. Pogorszenie sprawności fizycznej może powodować upośledzenie mobilności oraz spowolnienie chodu.

Socjoekonomiczne czynniki ryzyka

Są to czynniki związane z wpływem warunków socjalnych i ekonomicznych na osobę w podeszłym wieku. Należą do nich: niski dochód, niskie wykształcenie, brak interakcji społecznych, a także niewystarczający dostęp do opieki zdrowotnej.

Środowiskowe czynniki ryzyka

Środowiskowe czynniki ryzyka określa się również jako zewnętrzne przyczyny upadków. Można je podzielić na zagrożenia w miejscu zamieszkania oraz zewnętrzne. Do tych pierwszych można zaliczyć np.: śliskie podłogi, obecność dywanów, niewłaściwe oświetlenie – zbyt ciemne lub zbyt jaskrawe, brak oparć, niestabilne krzesła, zbyt niska toaleta, brak uchwytów i rączek, brak siedziska pod prysznicem. Czynniki środowiskowe zewnętrzne odpowiadające za ryzyko upadku to przede wszystkim złej jakości i nierówne chodniki, nieodpowiednie oświetlenie, nieodśnieżone, oblodzone ciągi piesze.