dr hab. n. med. Anna Bartochowska

Otalgia

Ból ucha jest jednym z częstszych objawów kierujących pacjentów do lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), pediatrów i otorynolaryngologów. Jego przyczyna najczęściej jest zlokalizowana w uchu (otalgia pierwotna) i ma podłoże zapalne. Z uwagi na bogate unerwienie czuciowe tej okolicy ból może mieć jednak źródło także w innej lokalizacji (otalgia wtórna)¹. Należy o tym pamiętać w przypadku prawidłowego obrazu otoskopowego, ból ucha może bowiem stanowić pierwszy objaw poważnych chorób, w tym nowotworów jamy ustnej, gardła bądź krtani².

Kluczowy krok: wywiad

Chcąc prawidłowo rozpoznać przyczynę bólu ucha, należy zebrać szczegółowy wywiad, skupiając się na:

• charakterze bólu (stały, epizodyczny)
• czasie jego trwania (ostry, przewlekły)
• czynnikach wyzwalających (uraz, infekcja zatok z katarem, lot samolotem, nurkowanie)
• objawach towarzyszących (gorączka, ból głowy, wyciek, niedosłuch, zawroty głowy, ból gardła, dysfagia, chrypka)
• chorobach dodatkowych (alergia, cukrzyca, refluks żołądkowo-przełykowy, niedobory odporności, choroby autoimmunologiczne).

Kolejny krok: badanie przedmiotowe

Kolejnym krokiem jest badanie przedmiotowe, podczas którego należy ocenić ucho zewnętrzne: małżowinę uszną i jej okolicę oraz przewód słuchowy zewnętrzny (w kierunku zmian zapalnych, owrzodzeń, obrzęku, pęcherzyków, treści śluzowej, krwistej lub ropnej, ciała obcego) oraz błonę bębenkową (jej morfologię i ruchomość). W przypadku braku odchyleń w otoskopii w gabinecie lekarza podstawowej opieki zdrowotnej każdorazowo należy ocenić jamę ustną (wraz z uzębieniem) i gardło środkowe, a w gabinecie otorynolaryngo­logicznym dodatkowo część nosową gardła, gardło dolne i krtań oraz okolicę stawu skroniowo-żuchwowego. Warto również wykonać badanie USG szyi z oceną tarczycy, układu chłonnego i gruczołów ślinowych oraz przeprowadzić podstawowe badanie słuchu (szeptem/z wykorzystaniem stroików). Skrupulatne badanie przedmiotowe zwykle pozwala na ustalenie właściwego rozpoznania.

Diagnostyka uzupełniająca

W sytuacjach niejasnych do rozważenia pozostają diagnostyka obrazowa oraz badania laboratoryjne, mikrobiologiczne i/lub histopatologiczne. Ból ucha niezwiązany z patologią ucha często wymaga konsultacji specjalistycznych (stomatologa, chirurga szczękowo-twarzowego, endokrynologa, gastroenterologa, pulmonologa, kardiologa, reumatologa, chirurga, ortopedy, fizjoterapeuty), których wybór i kolejność warunkują objawy towarzyszące.

Najczęstsze przyczyny otalgii pierwotnej

Tabela 1. Najczęstsze przyczyny otalgii pierwotnej

Otalgia pierwotna może mieć podłoże zapalne, urazowe, ale również nowotworowe (tab. 1).

Ból ucha jako objaw ostrego zapalenia ucha środkowego

Ostre zapalenie ucha środkowego należy do najczęstszych infekcji u dzieci. Szacuje się, że występuje przynajmniej raz u 95% pacjentów poniżej 7 roku życia. Do jego rozwoju zwykle dochodzi drogą wstępującą (poprzez trąbkę słuchową), a wystąpienie objawów poprzedza nieżyt nosa i zatok przynosowych. Wśród czynników sprzyjających nawrotom wymienia się: choroby alergiczne, refluks krtaniowo-gardłowy, zaburzenia immunologiczne, wady twarzoczaszki, ale również sztuczne karmienie bądź bierne palenie^2-3. U dzieci nawrotowe stany zapalne ucha środkowego, zwłaszcza powiązane z niedosłuchem oraz zaburzeniami oddychania przez nos, zawsze wymagają konsultacji otorynolaryngologicznej z oceną części nosowej gardła, by wykluczyć przerost migdałka gardłowego.

Do typowych objawów ostrego zapalenia ucha środkowego należą:

• ból ucha (nagły, najczęściej o pulsującym charakterze, zwykle nasilający się w nocy; bywają jednak epizody bez bólu!)
• niedosłuch/uczucie pełności ucha
• często gorączka
• w przypadku niemowląt i małych dzieci rozdrażnienie, wymioty lub biegunka^2-3.

W badaniu przedmiotowym, w zależności od fazy zapalenia, stwierdza się przekrwienie i zaczerwienienie części (w początkowym okresie kwadrantów górnych) lub całej błony bębenkowej z zatarciem refleksu świetlnego i zaburzeniem jej ruchomości, w kolejnych etapach jej pogrubienie i uwypuklenie, a nierzadko perforację^2-3.