Ból ucha jako objaw nowotworu ucha

Każdy uporczywy ból ucha, zwłaszcza ten, któremu towarzyszą krwisty lub krwisto-ropny wyciek z ucha oraz niedosłuch, wymaga wykluczenia tła onkologicznego dolegliwości. W przypadku nowotworu ucha zewnętrznego stwierdza się owrzodzenie na małżowinie usznej lub ziarninę zapalną, nierzadko z towarzyszącym obrzękiem w przewodzie słuchowym zewnętrznym. Najczęstszy nowotwór ucha środkowego (przyzwojak) może również – poza typowymi objawami, takimi jak upośledzenie słuchu i szum zgodny z tętnem – powodować dolegliwości bólowe. W badaniu przedmiotowym zwykle stwierdza się czerwoną, tętniącą zmianę za zachowaną błoną bębenkową oraz niedosłuch przewodzeniowy¹¹.

Ból ucha w przypadku ciała obcego/woskowiny

Z uwagi na bogate unerwienie czuciowe ucha każde ciało obce lub woskowina obturujące przewód słuchowy zewnętrzny mogą powodować silne dolegliwości bólowe. Narażone są zwłaszcza osoby starsze noszące aparaty słuchowe, pacjenci z tendencją do nadprodukcji woskowiny stosujący patyczki do uszu, dzieci, ale również młodzież nadużywająca słuchawek, zwłaszcza dousznych. W przypadku każdego ostrego stanu zapalnego ucha zewnętrznego nieustępującego po włączonym leczeniu jako jedną z przyczyn leżących u podłoża niepowodzenia terapii należy upatrywać ciało obce lub twardą, głęboko zlokalizowaną woskowinę^2,12.

Ból ucha związany z urazem

Urazy ucha zewnętrznego również wiążą się z bólem ucha. Mogą one prowadzić do krwiaka małżowiny usznej (wymagającego drenażu i opatrunków uciskowych, przeciwdziałających trwałej deformacji małżowiny, zwanej uchem kalafiorowatym lub bokserskim) lub – zwłaszcza jatrogenne, związane ze stosowaniem patyczków do uszu, nieprawidłowym oczyszczaniem przewodu słuchowego zewnętrznego – do wycieku krwistego z ucha i nierzadko, zwykle bakteryjnego, nadkażenia. W terapii, poza leczeniem przyczynowym, stosuje się systemowo leki przeciwzapalne i przeciwbólowe. W przypadku urazu ucha środkowego związanego z uszkodzeniem błony bębenkowej najczęściej pojawia się ostry, silny, kłujący, zwykle krótkotrwały ból, a w późniejszym okresie, w zależności od typu i rozmiaru uszkodzenia, zaczynają dominować inne objawy, takie jak uczucie pełności ucha, niedosłuch bądź wyciek. Pourazowe perforacje błony bębenkowej zawsze wymagają oceny otorynolaryngologicznej¹³.

Najczęstsze przyczyny otalgii wtórnej

Tabela 2. Najczęstsze przyczyny otalgii wtórnej

Otalgią wtórną określamy ból promieniujący do ucha z innych narządów, przewodzony przez włókna czuciowe nerwu V, IX i X oraz gałęzie splotu szyjnego (C2 i C3). Najczęściej jej przyczyna leży w obszarze unerwionym przez nerw trójdzielny, nierzadko jednak może być związana z nowotworem gardła i krtani, dlatego każdorazowo w przypadku jej utrzymywania się konieczna jest konsultacja otorynolaryngologiczna (tab. 2)^1,11,14-15.

Otalgia wtórna związana z nerwem trójdzielnym

Najczęstszą przyczyną otalgii wtórnej są stany zapalne zębów (zwłaszcza trzonowców) oraz przyzębia. Jeśli pacjent podaje w wywiadzie przebyte leczenie kanałowe lub higienizację zębów, nadwrażliwość zębów, a w badaniu przedmiotowym budzi zastrzeżenia stan uzębienia, stwierdza się stan zapalny dziąseł i we wszystkich niejasnych przypadkach ważnym krokiem diagnostycznym jest konsultacja stomatologiczna.

Przyczyną bólu ucha z obszaru unerwienia nerwu V mogą być również schorzenia stawów skroniowo-żuchwowych. Ważnym elementem wywiadu są zatem pytania o bruksizm, zgrzytanie zębami, ból przy żuciu, urazy twarzoczaszki, a w badaniu przedmiotowym warto ocenić ruchomość stawów oraz okolicę mięśni żwaczy i mięśni skroniowych. W leczeniu uwzględnia się fizjoterapię, ortodoncję oraz chirurgię szczękowo-twarzową.

Do bólu ucha mogą prowadzić również stany zapalne jamy ustnej (o etiologii bakteryjnej, grzybiczej i wirusowej), ale też nowotwory języka, dna jamy ustnej, przedsionka jamy ustnej, wyrostka zębodołowego bądź trójkąta zatrzonowcowego. Każde niegojące się owrzodzenie lub zmiana egzofityczna w tym obszarze wymagają konsultacji specjalistycznej (otorynolaryngologa, chirurga szczękowo-twarzowego lub stomatologa)^1,11,14-15.

Otalgia wtórna związana z nerwem językowo-gardłowym

Każdej infekcji gardła – zarówno o etiologii wirusowej, jak i bakteryjnej – może towarzyszyć ból ucha lub uszu. Może on wyprzedzać objawy ze strony gardła lub im towarzyszyć. Nierzadko zwiastuje obecność powikłania (ropień okołomigdałkowy). Ból uszu jest typowym objawem u pacjentów po przebytej tonsilektomii. Zwykle jest wówczas kłujący, przeszywający, związany z połykaniem i utrzymuje się nawet do 3 tygodni po zabiegu.

Ból ucha jest również jednym z objawów zespołu Eagle’a, czyli rzadkiego schorzenia spowodowanego przedłużonym wyrostkiem rylcowatym (>30 mm) lub zwapnieniem więzadła rylcowo-gnykowego. W wariancie klasycznym pacjent podaje jednostronny ból gardła, przednio-bocznej części szyi, kąta żuchwy, dysfagię i otalgię nasilające się przy rotacji głowy, ziewaniu, połykaniu, żuciu, a objawy można wyzwolić badaniem palpacyjnym gardła. W typie naczyniowym, związanym z podrażnieniem włókien współczulnych przebiegających wzdłuż tętnicy szyjnej wewnętrznej, dołączają się objawy wegetatywne, zawroty głowy, omdlenia, a w niekorzystnym przebiegu może nawet dojść do rozwarstwienia tętnicy szyjnej wewnętrznej i udaru niedokrwiennego.

Ból ucha może być także jednym z objawów nowotworu migdałka podniebiennego lub nasady języka. Należy zaznaczyć, że w ciągu ostatnich lat bardzo zmienił się profil pacjenta z nowotworem gardła środkowego. Coraz częściej dotyczy on młodych dorosłych, niepalących i nienadużywających alkoholu. W tej grupie etiologia schorzenia często jest związana z infekcją wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV – human papilloma virus). Owrzodzenie, uwypuklenie, asymetria, zmiana egzofityczna gardła zawsze wymagają oceny otorynolaryngologa. W przypadku nowotworów nasady języka, wciąż związanych głównie z ekspozycją błony śluzowej na dym tytoniowy i wysokoprocentowy alkohol, typowym objawem, poza bólem, jest dysfagia. Zaburzenia połykania z towarzyszącą otalgią zawsze należy traktować jako sygnały alarmowe^1,11,14-16!

Otalgia wtórna związana z nerwem błędnym

Ból ucha może być objawem towarzyszącym stanom zapalnym, ale również nowotworom krtani. W przypadku ostrego zapalenia krtani i raka głośni objawem wskazującym na lokalizację schorzenia jest chrypka. W przypadku patologii dotyczącej okolicy podgłośniowej dominującym symptomem jest duszność. Najtrudniejsze w diagnostyce są nowotwory okolicy nadgłośniowej. Nierzadko zdarza się, że otalgia jest pierwszym objawem kierującym pacjenta do lekarza, gdyż występująca wcześniej dysfagia nie budzi tak dużego niepokoju. Sprawia to, że pacjenci z rakiem o tej lokalizacji najczęściej są diagnozowani w zaawansowanym stadium choroby. Podkreśla to istotę wnikliwego wywiadu. Otalgia towarzysząca dysfagii może być rewelatorem raka gardła dolnego i krtani!

Do bólu ucha może również prowadzić podostre zapalenie tarczycy (choroba de Quervaina). Ten proces zapalny gruczołu tarczowego, o nie w pełni znanej etiologii, najczęściej w pierwszym etapie skutkuje silnym bólem przedniej części szyi, początkowo bez wzmożonego ucieplenia i zaczerwienienia skóry, który promieniuje do uszu i żuchwy, a nasila się przy połykaniu. Najczęściej pojawiają się również gorączka oraz objawy grypopodobne. W ustaleniu rozpoznania pomocne okazuje się USG (tarczyca jest zwykle powiększona, w jej obrębie są widoczne niejednorodne obszary o obniżonej echo­geniczności) oraz badania laboratoryjne (podwyższone wartości odczynu Biernackiego [OB] i białka C-reaktywnego [CRP – C-reactive protein], początkowo wysokie wartości wolnych hormonów tarczycy, w dalszym przebiegu choroby obniżenie ich stężenia). W leczeniu wykorzystuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) oraz glikokortykosteroidy.