Sarkopenia

Sarkopenia to stan, w którym obserwuje się postępujący ubytek masy i siły mięśniowej u osób starszych, co prowadzi do ograniczeń w samodzielności, wzrostu ryzyka upadków i obniżenia jakości życia. Główne przyczyny sarkopenii to:

• proces starzenia się organizmu
• niedobory odżywcze (zwłaszcza białka)
• mała aktywność fizyczna
• choroby przewlekłe.

Tabela 4. Kwestionariusz SARC-F¹⁵

Rycina 4. Przykładowy dynamometr ręczny do użytku w warunkach POZ (źródło ryciny: © microgen/iStock/Getty Images Plus/Getty Images)

Do diagnostyki sarkopenii w warunkach POZ proponuje się wykonanie testu przesiewowego SARC-F (tab. 4) oraz pomiaru siły uścisku dłoni dynamometrem (ryc. 4). Sarkopenię można podejrzewać u pacjentów, którzy uzyskali co najmniej 4 punkty w kwestionariuszu SARC-F¹⁵. Prawdopodobną sarkopenię rozpoznaje się, jeśli dodatkowo wykazano niską siłę ścisku dłoni (poniżej 16 kg u kobiet i 27 kg u mężczyzn), i wówczas można rozpocząć leczenie. Potwierdzenie wymaga wykazania niskiej jakości lub ilości mięśni (badania obrazowe: dwuenergetyczna absorpcjometria rentgenowska [DXA – dual-energy X-ray absorptiometry], tomografia komputerowa [TK], MR) lub w warunkach POZ pomiaru obwodu łydki (wynik <31 cm). Leczenie polega przede wszystkim na stosowaniu ćwiczeń oporowych w połączeniu z podażą białka (minimum 1-1,5 g/kg m.c./24 h). 

Zespół słabości (kruchości)

Zespół słabości (zespół kruchości, frailty syndrome) to stan występowania zmniejszonej rezerwy czynnościowej i braku odporności na czynniki stresogenne. Charakteryzuje się redukcją rezerwy adaptacyjnej i fizjologicznej, zaburzeniami endokrynologicznymi i dysfunkcją układu immunologicznego. Zespół słabości jest związany z przewlekłym procesem zapalnym (inflammaging), który negatywnie wpływa na wiele układów, powodując m.in. zmniejszenie masy mięśniowej, spadek aktywności, niedokrwistość, choroby sercowo-naczyniowe i zaburzenia odżywiania, co prowadzi do redukcji fizjologicznych rezerw, wzrostu chorobowości i umieralności.

Zespół słabości stwierdza się w przypadku wystąpienia przynajmniej 3 z 5 czynników:

1. Niezamierzonego zmniejszenia masy ciała o 4,5 kg w ciągu ostatniego roku

2. Niskiego poziomu aktywności fizycznej (<2 h spaceru tygodniowo dla kobiet i <2,5 h dla mężczyzn)

3. Małej siły mięśniowej (siła ścisku dłoni <16 kg dla kobiet i <27 kg dla mężczyzn)

4. Małej prędkości chodu

5. Wyczerpania (zgłaszanego przez pacjenta).

Spełnienie 1-2 kryteriów klasyfikuje pacjenta jako „pre-frail”, a 3-5 jako „frail”. Zespół słabości jest zaburzeniem dynamicznym, ale potencjalnie odwracalnym, zwłaszcza w początkowym okresie. Postępowanie terapeutyczne obejmuje głównie interwencje rehabilitacyjne i żywieniowe. Osobom z zespołem słabości zaleca się uczestniczenie w programach aktywności fizycznej złożonych z¹⁶:

• ćwiczeń wytrzymałościowych/aerobowych (np. spacer, chodzenie na bieżni, nordic walking, jazda na rowerze stacjonarnym, pływanie, taniec), których celem jest poprawa wydolności i wytrzymałości, usprawnienie metabolizmu, poprawa kondycji
• ćwiczeń z oporem wykonywanych 2 razy w tygodniu po 20 minut jako zestaw 8-10 ćwiczeń uaktywniających różne grupy mięśni; ćwiczenia należy powtarzać po 10-15 razy (np. podnoszenie się z krzesła bez pomocy rąk; rozciąganie taśmy; w pozycji na plecach utrzymywanie piłki między kolanami; w pozycji na plecach unoszenie ku górze rąk z ciężarkami w dłoniach, trzymając łokcie na zewnątrz; ćwiczenia kończyn górnych i dolnych z obciążnikami – unoszenie lub ruchy zgięcia w pozycji siedzącej bądź stojącej)
• ćwiczeń równowagi wykonywanych codziennie przez 5-10 minut (np. trzymając za oparcie krzesła, utrzymywać równowagę przez 10 s na jednej nodze; przytrzymując się oparcia krzesła, unosić zgiętą w kolanie kończynę dolną do klatki piersiowej; stanie na palcach i piętach; stanie i chód w pozycji tandem – w ustawieniu jednej stopy za drugą [tzw. tip-top]; tai-chi)
• ćwiczeń rozciągających poprawiających gibkość i zakres ruchów (np. w pozycji siedzącej na krześle z nogami złączonymi skręt tułowia w prawo i w lewo; w pozycji siedzącej unoszenie kończyn górnych; w pozycji stojącej trzymanie się za oparcie krzesła i odchylanie ku tyłowi wyprostowanej kończyny dolnej; w pozycji siedzącej z nogami wyprostowanymi skłony do przodu).

Zalecana jest aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności (co najmniej 150 minut tygodniowo). Program rehabilitacyjny należy uzupełnić o ocenę stanu odżywienia ze szczególnym uwzględnieniem niedożywienia lub jego ryzyka, jakości pokarmów pod kątem ich wartości kalorycznej i zawartości białka – elementów istotnych dla utrzymania i odbudowy masy mięśniowej. Białko powinno być dostarczone w ilości 1,0-1,2 g/kg m.c. (z wyjątkiem chorych z zaawansowaną niewydolnością nerek), równomiernie rozłożone w trzech głównych posiłkach. U osób z niedożywieniem białkowo-kalorycznym zawartość białka w diecie powinna być zwiększona do 1,5-2,0 g/kg m.c. Aminokwasy niezbędne, szczególnie leucyna i jej metabolit β-hydroksy-β-metylomaślan, zwiększają syntezę białek mięśniowych i hamują ich degradację.

Zapotrzebowanie kaloryczne szacuje się na 24-36 kcal/kg m.c./24 h. Kaloryczność pokarmów również powinna być zwiększona w przypadku niedożywienia, stanów chorobowych z katabolizmem lub dużej aktywności fizycznej.

Ocena jakościowa stanu odżywienia służy wykryciu niedoborów witamin, mikro- i makroelementów, które należy uzupełniać, zwłaszcza niedobory witaminy D ze względu na jej korzystny wpływ na funkcje nerwowo-mięśniowe, równowagę, siłę mięśniową oraz redukcję ryzyka upadków.