Charakterystycznym objawem jest długotrwały, wielotygodniowy, napadowy, męczący, nieproduktywny kaszel o różnym nasileniu, któremu zwykle nie towarzyszy gorączka. Możliwe są poważniejsze powikłania; najczęstsze to wtórne, inne zakażenia bakteryjne układu oddechowego i zaostrzenie astmy. Ryzyko wystąpienia zapalenia płuc wzrasta z wiekiem. Wśród powikłań krztuśca wymienia się ponadto:

• utratę masy ciała
• bóle w klatce piersiowej
• bóle głowy
• uczucie wyczerpania
• przerywany sen
• przepuklinę
• nietrzymanie moczu
• odruchy wymiotne
• kaszlowe złamanie żeber przy współistnieniu osteoporozy
• odmę opłucnową
• odmę śródpiersiową
• urazy mięśni międzyżebrowych
• zaburzenia rytmu serca
• omdlenia
• krwioplucie
• krwawienia wewnątrzczaszkowe.

U osób chorujących na przewlekłą chorobę płuc i niewydolność krążenia może dojść do zaostrzenia objawów choroby podstawowej.

Diagnostyka

Diagnostyka obejmuje:

• badania mikrobiologiczne z izolacją pałeczek B. pertussis
• wykrycie materiału genetycznego B. pertussis metodą reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR – polymerase chain reaction)
• badania serologiczne.

Hodowla materiału pobranego głęboko z nosogardzieli pozwala na identyfikację bakterii w okresie nieżytowym, w pierwszych 2 tygodniach choroby. Izolacja pałeczek tą metodą umożliwia ponadto na dalszych etapach analizę zmienności genetycznej szczepów w zakresie fragmentów kodujących czynniki zjadliwości. Na wynik badania bakteriologicznego i uzyskanie rezultatu fałszywie ujemnego może wpływać przyjmowanie antybiotyków z grupy makrolidów (brak izolacji bakterii mimo zakażenia) oraz przebyte szczepienie. Wymaz pobrany z nosogardzieli może być badany z wykorzystaniem techniki molekularnej. Badanie PCR jest metodą wysoce swoistą i o wyższej czułości w porównaniu z hodowlą we wczesnym okresie choroby z kaszlem, jest również przydatne w detekcji innych gatunków z rodzaju Bordetella.

W kolejnych tygodniach (3-4) choroby rozpoznanie ustala się na podstawie detekcji w surowicy swoistych przeciwciał IgG przeciw toksynie krztuścowej za pomocą testu immunoenzymatycznego (ELISA – enzyme-linked immunosorbent assay). Zaleca się dwukrotne oznaczenie miana przeciwciał IgG w odstępach 3-4 tygodni, a czterokrotny wzrost miana jest potwierdzeniem przebycia krztuśca. W przypadku uzyskania wyniku nierozstrzygającego bądź jeżeli nie mamy drugiej próbki surowicy, za pomocne uznano oznaczenie swoistych przeciwciał w klasie IgA. Pałeczki rodzaju Bordetella inne niż B. pertussis mogą wywoływać objawy kliniczne krztuśca, ale nie wytwarzają toksyny krztuścowej, zatem zastosowanie testów serologicznych nie pozwoli potwierdzić lub wykluczyć rozpoznania. Według ECDC należy wykonać badania PCR i IgG przeciw toksynie krztuścowej u osób młodych i dorosłych z kaszlem trwającym krócej niż 3 tygodnie. W diagnostyce kaszlu trwającego co najmniej 2-3 tygodnie należy oznaczyć IgG przeciw toksynie krztuścowej. Eksperci ECDC w publikowanych dokumentach zwracają uwagę na potrzebę standaryzacji testów stosowanych w diagnostyce serologicznej, by uniknąć nadrozpoznawalności krztuśca.

Leczenie krztuśca

Wczesne leczenie krztuśca w okresie 1-2 tygodni, w fazie przed wystąpieniem napadowego kaszlu, korzystnie wpływa na przebieg kliniczny choroby, gdyż przyczynia się do zmniejszenia nasilenia objawów i skraca czas ich trwania. Ma również istotne znaczenie dla zahamowania transmisji zakażenia w czasie trwania choroby. Przyjęto, że zakaźność chorego ustępuje po 5 dniach od rozpoczęcia celowanej antybiotykoterapii. W leczeniu krztuśca u dzieci ≥1 m.ż. i dorosłych stosuje się antybiotyki z grupy makrolidów: klarytromycynę (czas leczenia 7 dni), azytromycynę (5 dni) i erytromycynę (14 dni). U dzieci <1 m.ż. zaleca się leczenie azytromycyną. W przypadku nietolerancji makrolidów stosuje się trimetoprim-sulfametoksazol przez 14 dni.

Poekspozycyjna profilaktyka krztuśca

Poekspozycyjna, farmakologiczna profilaktyka krztuśca polega na zastosowaniu antybiotyku u osób nieuodpornionych z bliskiego kontaktu z chorym na krztusiec w czasie do 21 dni od ekspozycji. Antybiotyki stosuje się według tego samego schematu jak w leczeniu krztuśca. Szczególnie rekomenduje się wdrożenie tej formy profilaktyki u osób z grupy wysokiego ryzyka wystąpienia powikłań krztuśca oraz u osób, które mają bliski kontakt z osobami z takiej grupy. Do grup tych należą:

• niemowlęta, przede wszystkim <4 m.ż.
• kobiety w III trymestrze ciąży
• pacjenci ze współistniejącymi chorobami, które mogą ulec zaostrzeniu w przebiegu krztuśca
• osoby z zaburzeniami odporności.

Podstawowe informacje dotyczące szczepienia przeciw krztuścowi u dorosłych

Szczepienia przeciw krztuścowi, mimo że nie zapewniają trwałej odporności, są najważniejszym narzędziem w profilaktyce zakażeń. Celem immunizacji niemowląt jest ochrona przed ciężkim przebiegiem klinicznym krztuśca, który jest obciążony ryzykiem utrwalonych powikłań neurologicznych, a nawet zgonu.

Rodzaje i skład szczepionek

Dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciw krztuścowi:

• zawierające pełnokomórkowy składnik krztuśca (DTwP – diphtheria, tetanus, whole pertussis)
• zawierające bezkomórkowy/acelularny składnik krztuśca (DTaP lub dTap/Tdap – diphtheria, tetanus, acellular pertussis).

W nazwach szczepionek użycie dużych liter D, T i P oznacza zastosowanie pełnej dawki toksoidu błoniczego, tężcowego i komponentu krztuścowego, natomiast użycie małych liter d i p oznacza wykorzystanie mniejszych dawek toksoidu błoniczego i komponentu krztuścowego.

Szczepionki te występują zawsze jako preparaty skojarzone przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi. Szczepionki pełnokomórkowe zawierające całe komórki pałeczek B. pertussis to szczepionki inaktywowane, czyli zabite. W skład szczepionek bezkomórkowych/acelularnych wchodzą wybrane antygeny, wśród nich: toksyna krztuścowa, pertaktyna, fimbrie, hemaglutynina włókienkowa, stymulujące ochronną odpowiedź immunologiczną skierowaną przeciw głównym elementom zjadliwości (adhezja bakterii do nabłonka rzęskowego, upośledzenie fagocytozy). Skład antygenów jest odmienny w preparatach różnych producentów.