prof. dr hab. n. med. Anna Krakowiak¹

dr n. med. Małgorzata Rak^1,2

W ostatnich latach stale pogłębiana jest wiedza na temat powszechnie stosowanych nowych substancji psychoaktywnych, tzw. dopalaczy. Związki te stanowią duże zagrożenie społeczne, szczególnie z uwagi na zatrucia w grupie nastolatków i młodych dorosłych. Działają często nieprzewidywalnie również dla samego pacjenta ze względu na zanieczyszczenia sprzedawanych produktów, często inny niż deklarowany skład i duże dawki.

Definicje

Pojęcie „dopalacze” w rozumieniu powszechnym obejmuje wiele grup substancji psychoaktywnych zdefiniowanych prawnie jako:

• „środki zastępcze” – w rozumieniu art. 4 pkt 27 z dnia 29 lipca 2005 r. Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii środkiem zastępczym określamy „substancję pochodzenia naturalnego lub syntetycznego w każdym stanie fizycznym lub produkt, roślinę, grzyba lub ich część, zawierające taką substancję, używane zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa, których wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu nie jest regulowane na podstawie przepisów odrębnych; do środków zastępczych nie stosuje się przepisów o ogólnym bezpieczeństwie produktów”
• „nowe substancje psychoaktywne” (NSP) – zgodnie z definicją podaną przez United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) i European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA) nową substancją psychoaktywną określamy „nowy narkotyk lub związek psychotropowy, w formie czystej lub w postaci produktu, który nie podlega kontroli konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczących leków/związków psychoaktywnych, a który może wywołać szkody zdrowotne porównywalne do tych, które są skutkiem zażywania substancji wymienionych w przywołanych konwencjach”.

Epidemiologia zatruć NSP

Informacje na temat NSP pozyskiwane są z raportów Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS), UNODC i EMCDDA, projektów naukowo-badawczych, doniesień klinicznych publikowanych jako tzw. case reports, badań ankietowych (w formie tzw. user reports), materiałów sekcyjnych i informacji dostępnych w źródłach niebędących wiarygodnymi (fora użytkowników, blogi, informacje podawane przez sprzedających). W Polsce każde zatrucie tzw. dopalaczami powinno być zgłoszone do powiatowej stacji sanitarno-epidemiologicznej. Analizując dane GIS, należy mieć na uwadze, że dotyczą tylko zatruć kończących się hospitalizacją pacjenta, wobec czego ogólna liczba zatruć, w tym zatruć śmiertelnych, pozostaje niedoszacowana.

Tabela 1. Liczba zgłoszeń zatruć i podejrzeń zatruć dopalaczami w latach 2015-2019 z podziałem na województwa

Tabela 2. Liczba zgłoszeń zatruć i podejrzeń zatruć w Polsce w latach 2015-2019 w poszczególnych grupach wiekowych wg raportów GIS

Najwięcej przypadków odnotowano w 2015 r., następnie obserwowano utrzymywanie się liczby zgłoszeń na podobnym poziomie nieco >4000 rocznie, przy czym najwięcej zgłoszeń pochodziło i nadal pochodzi z województw łódzkiego i śląskiego (tab. 1). Wśród pacjentów dominują pełnoletni mężczyźni, najczęściej w wieku 19-24 lat (tab. 2).

Do większości zgonów wywołanych zatruciem dochodzi w miejscu zdarzenia, czyli są to zgony poza systemem ochrony zdrowia. Stworzyło to konieczność zacieśnienia współpracy między Państwową Inspekcją Sanitarną a zakładami medycyny sądowej i laboratoriami toksykologicznymi, które badają materiał pobrany w trakcie badania sekcyjnego. Od 2018 r. wdrożono metody pozyskiwania rzetelniejszych informacji o liczbie zgonów, z czego wyniknęła rozbieżność między liczbą zgłoszoną do Systemu Monitorowania Informacji o Środkach Zastępczych i Nowych Substancjach Psychoaktywnych (SMIOD) a informacją przedstawioną w raporcie GIS. Zgony odnotowano w większości przypadków w województwie mazowieckim (72 przypadki, tj. 39%), następnie w województwie śląskim (41 przypadków, tj. 22%) oraz dolnośląskim (13 przypadków, tj. 7%) i kujawsko-pomorskim (11 przypadków, tj. 6%).

Produkty kolekcjonerskie

Coraz więcej wiadomo na temat działania NSP, wciąż jednak mało jest badań klinicznych. Jest to heterogenna grupa substancji, o często nieznanej farmakokinetyce i farmakodynamice. Produkty opatrzone są informacjami: „nie do spożycia przez ludzi”, „środki niebezpieczne, należy chronić przed dziećmi”, „produkt tylko i wyłącznie do użytku laboratoryjnego”. Sprzedawane są jako produkty ziołowe, kolekcjonerskie czy odczynniki chemiczne m.in. pod nazwami „imitacja sztucznego śniegu/szronu lodowego/śnieżynki/puchu”, „substraty środków czyszczących”, „piasek do kominka”, „pochłaniacz wilgoci”, „rozpałka do grilla”, „talizmany” i „amulety”, „biały proszek”, „Kryształ”, „Gumi jagoda”, „Gumiś niebieski”, „Trawa modelarska”, „Mocarz”, „Czeszący grzebień”, „Spice” itd. Produkty nawet o tej samej nazwie różnią się składem chemicznym, dawką czy dodatkami. Niektóre z produktów zawierają powszechnie występujące zioła, takie jak melisa czy majeranek, często występujące jako tani dodatek bądź nośnik. Do produktów dodawane są substancje mające zwiększyć ich ciężar, takie jak tłuczone szkło, zanieczyszczenia chemiczne pozostałe z syntezy, np. odczynniki, katalizatory reakcji oraz substancje dodawane celowo, by zwiększyć odczucia użytkowników, takie jak pochodne kumaryny (brodifakum, difenakum, bromadiolon), będące w praktyce środkami gryzoniobójczymi. Z tego względu u zatrutych pacjentów mogą wystąpić objawy np. skazy krwotocznej. Najczęściej opisywane jest dodawanie pochodnych warfaryny do marihuany, syntetycznych kannabinoidów i kokainy.

Podział dopalaczy

Dopalacze można podzielić na kilka grup w zależności od sposobu działania, jednak niektóre związki mogą wykazywać ich kilka, np. zarówno wpływać pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy (OUN), jak i wywoływać halucynacje, a niektóre pochodne amfetaminy będą miały działanie przede wszystkim psychodysleptyczne. Ponadto w badaniach na zwierzętach niektóre związki działające typowo psychodysleptycznie mają również działanie przeciwbólowe wynikające z działania agonistycznego na receptory opioidowe.