Ocena stężenia biomarkerów stanowi istotną wartość kliniczną w postępowaniu u chorych z nowotworami neuroendokrynnymi, często znacznie większą niż metody obrazowania, które są niewystarczająco czułe w tym typie guzów, poprzez istotne ograniczenia tych metod

Nowotwory neuroendokrynne (NENs, neuroendocrine neoplasms) stanowią niejednorodną grupę guzów zbudowanych z komórek o różnicowaniu neuroendokrynnym, które wywodzą się z różnych lokalizacji anatomicznych i mają różne cechy morfologiczne oraz kliniczne. Naturalny przebieg i rokowanie różni się znacznie między poszczególnymi rodzajami nowotworów neuroendokrynnych, dlatego szukamy precyzyjnych prognostycznych i predykcyjnych biomarkerów oraz markerów określających skuteczność terapeutyczną w tych nowotworach. Diagnostyka biochemiczna w nowotworach neuroendokrynnych obejmuje ocenę stężenia biomarkerów swoistych i nieswoistych w surowicy krwi lub w dobowej zbiórce moczu. Do tej pory za najbardziej użyteczny ogólny biomarker została uznana chromogranina A (CgA) w osoczu, pomimo istniejących znacznych różnic czułości w technikach jej pomiaru. Jest ona podstawowym, przesiewowym biomarkerem u chorych z podejrzeniem NEN, jednak niepotwierdzającym rozpoznania. Znaczną uwagę poświęca się badaniom nad nowymi biomarkerami, które być może uda się wykorzystać z większą skutecznością kliniczną niż chromograninę A.

Poza tym, w zależności od występujących u chorego objawów klinicznych, ocenia się stężenie biomarkerów swoistych dla danego zespołu klinicznego (insulina, gastryna, serotonina itp.). Jeśli NEN jest składową zespołu mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu 1 (MEN1, multiple endocrine neoplasia type 1), wówczas diagnostykę biochemiczną należy poszerzyć o ocenę stężenia wapnia, parathormonu (PTH, parathyroid hormone) oraz hormonów przysadki mózgowej.

W diagnostyce biochemicznej nowotworów neuroendokrynnych wykorzystywane są biomarkery swoiste i nieswoiste:

1. Biomarkery swoiste

Pomiar stężenia swoistych biomarkerów NEN zależy od występującego zespołu objawów klinicznych, sugerujących określony rodzaj NEN hormonalnie czynnego (tab. 1), pomaga ustalić rozpoznanie i monitorować leczenie NEN czynnych hormonalnie.[1]

Serotonina jest produkowana i wydzielana przez NEN wywodzące się ze środkowego prajelita (midgut), głównie z jelita cienkiego, proksymalnej części jelita grubego, wyrostka robaczkowego, żołądka i płuc. Dwukrotne oznaczanie jej metabolitu – kwasu 5-hydroksyindolooctowego (5-HIAA, 5-hydroxyindoleacetic acid) w dobowej zbiórce moczu (DZM) stanowi badanie podstawowe w rozpoznaniu zespołu rakowiaka. Przy jego oznaczaniu należy zachować odpowiednią dietę oraz zakwasić dobową zbiórkę moczu, aby uniknąć wyników fałszywie dodatnich czy ujemnych.

Wśród przyczyn wyników fałszywie dodatnich 5-HIAA należy uznać:

a) produkty spożywcze – awokado, ananasy, banany, bakłażany, kiwi, orzechy włoskie, ser żółty,

b) leki – efedryna, fenobarbital, niektóre cytostatyki (cisplatyna, 5-fluorouracyl), paracetamol.

Do przyczyn fałszywie ujemnych wyników 5-HIAA zaliczamy:

a) produkty spożywcze – alkohol etylowy,

b) leki – heparyna, inhibitory MAO, hydrazyd kwasu izonikotynowego, kwas acetylosalicylowy, metylodopa, neuroleptyki i trójcykliczne leki przeciwdepresyjne,

c) niewydolność nerek,

d) nieprawidłowości techniki oznaczania (nieprawidłowo zebrana DZM i nieprawidłowe zakwaszenie moczu).

Niektóre NEN, prócz swoistych hormonów dla danego zespołu klinicznego, mogą produkować dodatkowe peptydy, co może pogarszać rokowanie tych NEN.[4,5] Często takim biomarkerem jest CgA, której wyjściowe prawidłowe stężenie ulega podwyższeniu dopiero gdy pojawiają się przerzuty, co wiąże się z pogorszeniem rokowania.[3]

Tabela 1. Wybrane swoiste biomarkery w diagnostyce NEN, zmodyfikowano wg [2,3]

Diagnostyka biochemiczna rzadkich hormonalnie czynnych NEN obejmuje ocenę stężenia swoistych biomarkerów, np. glukagonu czy enteroglukagonu, w surowicy krwi przy podejrzeniu glukagonomy (wynik pozytywny > 1000 pg/ml), wazoaktywnego peptydu jelitowego (VIP) (wynik pozytywny > 170 pg/ml), somatostatyny (wynik pozytywny w lokalizacji trzustkowej guza przekracza ponad 50-krotnie wartości referencyjne, wg niektórych autorów nawet 100-krotnie (tab. 1).

Ocena swoistych markerów NEN jest użyteczna w diagnozowaniu i monitorowaniu poszczególnych guzów, co przedstawia tabela 1.[6] Wskazania do ich oznaczeń są uzależnione od obrazu klinicznego chorego z NEN.

Wśród biomarkerów w NEN jelita cienkiego należy pamiętać o oznaczeniu stężenia CgA i serotoniny w surowicy krwi, wydalania kwasu 5-hydroksyindolooctowego (5-HIAA) w dobowej zbiórce moczu[7,8] oraz niekiedy również oceny stężenia NT-proBNP (N-końcowy propeptyd natriuretyczny typu B)/rakowiakowa choroba serca.[9]