dr n. med. Monika Rucińska

Podstawowym celem leczenia onkologicznego jest wyleczenie pacjenta lub przedłużenie jego życia. W sytuacjach, w których nie jest to możliwe, terapia służy wydłużeniu czasu do progresji choroby. Natomiast w zaawansowanej fazie choroby nowotworowej leczenie onkologiczne ma na celu poprawę lub utrzymanie aktualnej jakości życia pacjenta poprzez zmniejszenie dolegliwości lub zapobieganie ich wystąpieniu. U pacjentów niekwalifikujących się do leczenia radykalnego powinno się stosować metody skuteczne w zwalczaniu objawów, cechujące się jak najmniejszą toksycznością. Ich głównym zadaniem jest poprawa jakości życia, a w niektórych przypadkach pozwalają na jego przedłużenie. Leczenie paliatywne nie może powodować dodatkowych cierpień pod postacią nasilonych powikłań. Czas terapii powinien być krótki, a technika prosta.

Jednym ze sposobów leczenia, stosowanym u większości chorych na nowotwory, jest radioterapia – z założeniem radykalnym lub paliatywnym. Radioterapia paliatywna przeważnie nie wydłuża życia, może natomiast prowadzić do szybkiego i długotrwałego ustąpienia albo zmniejszenia dolegliwości. Efekt leczenia jest zwykle odczuwany dopiero po kilku lub kilkunastu dniach, a bezpośrednio po napromienianiu (w pierwszych dniach) istnieje wręcz możliwość nieznacznego nasilenia dolegliwości. Nowoczesne techniki radioterapii pozwalają zazwyczaj osiągnąć pożądany efekt przy niewielkich działaniach niepożądanych.

Kwalifikacja pacjentów

Do radioterapii paliatywnej kwalifikują się pacjenci z:

• objawowymi zaawansowanymi guzami pierwotnymi, u których nie jest możliwe leczenie radykalne, np.
  • nowotwory jamy ustnej i gardła
  • rak płuca
  • rak przełyku
  • rak odbytnicy
  • rak pęcherza moczowego
  • nowotwory narządu rodnego
• objawowymi przerzutami, np. do 
  • mózgu
  • kości
  • tkanek miękkich
  • węzłów chłonnych
• stanami nagłymi, takimi jak
  • ucisk na rdzeń kręgowy
  • zespół żyły głównej górnej.

Radioterapia jako leczenie paliatywne może być zastosowana w przypadku:

• krwawienia spowodowanego nowotworem, np. z 
  • płuc
  • przewodu pokarmowego
  • układu moczowego
  • narządu rodnego
  • owrzodzeń skóry
• duszności
• bólu spowodowanego np.
  • przerzutami do kości
  • naciekiem na nerwy
  • naciekiem na tkanki miękkie
  • guzami płuc, przełyku, jelita grubego, pęcherza moczowego, narządu rodnego.

Zasady działania, techniki i narzędzia

Zakres oddziaływania radioterapii paliatywnej zależy od zmian zachodzących w samym guzie nowotworowym i w jego otoczeniu. Wywiera ona działanie cytotoksyczne, przeciwzapalne, przeciwobrzękowe, wpływa na naczynia krwionośne. Prowadzi to do zmniejszenia wielkości guza lub obrzęku wokół guza, a tym samym do zmniejszenia nacisku i wywołanego nim bólu, udrożnienia dróg oddechowych lub pokarmowych. Radioterapia wywiera także działanie przeciwkrwotoczne. Nie zaleca się jej w sytuacji, gdy choroba nowotworowa nie powoduje objawów, które dzięki niej można zlikwidować. Nie stosuje się jej więc w przypadku zmian bezobjawowych.

Teleterapia

W przypadku radioterapii radykalnej przy użyciu zewnętrznych źródeł promieniowania (akceleratory liniowe) podaje się duże dawki promieniowania w niskich dawkach jednorazowych (frakcjach), zazwyczaj raz dziennie przez kilka tygodni. W leczeniu paliatywnym stosuje się natomiast niższe dawki całkowite oraz większe dawki frakcyjne, co powoduje znaczne skrócenie czasu leczenia do 1 lub kilku dni (zwykle maksymalnie do tygodnia). W większości przypadków krótka radioterapia (najczęściej pod postacią 1 frakcji) jest równie skuteczna w zmniejszaniu objawów choroby nowotworowej jak długie leczenie (4-10 frakcji). Dłuższa terapia jest jednak bardziej obciążająca dla pacjenta – zajmuje więcej czasu, wymaga kilkakrotnych wizyt w ośrodku onkologicznym lub hospitalizacji i jest obarczona objawami niepożądanymi o większym nasileniu.

Brachyterapia

W leczeniu paliatywnym oprócz teleterapii wykorzystuje się także brachyterapię, czyli leczenie z bliska polegające na umieszczeniu źródła promieniowania w guzie lub jego bezpośrednim sąsiedztwie. Leczenie polega na zastosowaniu aplikatorów z radioizotopem wprowadzanych np. do światła oskrzela. Napromienianie zmiany wewnątrzoskrzelowej skutkuje jej zmniejszeniem i poprawą drożności oskrzela, a tym samym zmniejszeniem duszności.

Radioterapia stereotaktyczna (radiochirurgia)

Jest to metoda coraz częściej wykorzystywana w praktyce, przeznaczona do leczenia małych pojedynczych guzów przerzutowych płuca, wątroby, mózgu i innych narządów. Polega na bardzo precyzyjnym określeniu umiejscowienia zmiany chorobowej, niekiedy za pomocą przestrzennie zlokalizowanych znaczników tworzących system trójwymiarowych współrzędnych, i podaniu pojedynczej bardzo wysokiej dawki (czasami kilku dawek) promieniowania jonizującego. Do tego celu służą specjalne urządzenia: nóż gamma (GammaKnife) i nóż cybernetyczny (CyberKnife) lub akceleratory liniowe.

Omówienie głównych wskazań do radioterapii paliatywnej

Przerzuty do kości

Przerzuty nowotworowe do kości są najczęstszym wskazaniem do radioterapii paliatywnej. Zmiany przerzutowe w tej lokalizacji są najpowszechniejsze. Występują głównie u chorych na zaawansowanego raka piersi, płuca i gruczołu krokowego, ale mogą pojawiać się także w przebiegu innych nowotworów litych. Dominującym objawem przerzutów do kości jest ból. Poza tym kość, w której rozwijają się komórki nowotworowe, jest bardziej podatna na złamania.