Podstawowe założenie związane z oddziaływaniami psychologicznymi i psychoterapią ofiar traumy wymaga, by działania te były prowadzone w sposób fachowy i opierały się na specyficznej relacji między terapeutą a ofiarą będącą w szoku pourazowym. Doświadczenie terapeuty powinno zakładać, że jednorazowa pomoc psychologiczna może być nieskuteczna, gdy nie zostaną podjęte działania niosące wsparcie egzystencjalne, zapewniające bezpieczeństwo organizacyjne, medyczne i informacyjne⁸.

Niezwykle ważne jest, by we wczesnym oddziaływaniu psychologicznym nie doszło do odnowienia urazu, wyzwolenia poczucia winy czy ponownego przeżywania traumy. Dopiero po udzieleniu wsparcia, usunięciu ofiary z obszaru narażenia oraz wyeliminowaniu stresorów towarzyszących możliwe staje się zastosowanie krótkotrwałej, ekspresyjnej, dynamicznej terapii wspierającej, nakierowanej na odreagowanie urazu i swoiste zintegrowanie z nim, określane niekiedy jako „oswojenie stresu”.

Celem psychoterapii w zaburzeniach związanych ze stresem jest:

• odzyskanie poczucia bezpieczeństwa i zdolności do samoregulacji
• przetwarzanie informacji w sposób refleksyjny
• zintegrowanie urazowych doświadczeń
• odbudowanie relacji emocjonalnych z innymi
• pozytywne wzmocnienie.

Wybór właściwych form oddziaływania psychologicznego: psychoedukacji, wsparcia i zaawansowanych technik psychoterapeutycznych jest określany przez potrzeby pacjenta oraz wnikliwą ocenę obszaru diagnostycznego, w którym konieczna jest fachowa interwencja. Żadna terapia nie będzie skuteczna, jeśli nie zostanie dostosowana do konkretnych cech i problemów danej osoby^10-13.

Interwencje psychologiczne

Podstawowym założeniem interwencji psychologicznej w ASD jest dostarczenie nadziei i przywrócenie poczucia kontroli nad sobą oraz indywidualnym wymiarem rzeczywistości. Strach powinien być oceniany realistycznie, należy rozwijać alternatywne sposoby reagowania. Ofiara musi się konfrontować z wyparciem rzeczywistego zagrożenia i mieć poczucie stałego wspierania zarówno w działaniach podejmowanych, jak i niepodejmowanych. Zdarza się również, że ofiara nie jest w stanie dokonać pozornie oczywistego wyboru związanego z poświęceniem siebie dla ratowania innych i wymaga wówczas szczególnego wsparcia.

Poprzez przepracowanie znaczenia ekspozycji na stresory można zwiększyć opanowanie zewnętrznych i wewnętrznych sygnałów przypominających uraz. Będzie to prowadziło do uzyskania poczucia kontroli nad niepożądanymi wspomnieniami. W sytuacji bezpośredniego zagrożenia i nieodległej czasowo konfrontacji staramy się koncentrować na poczuciu bezpieczeństwa, bardziej na aktywności niż bierności i uruchamianiu strategii sterowania lękiem. Obniżenie progu czujności i identyfikacja punktu uwolnienia od zagrożenia będą stanowiły punkt wyjścia do przepracowania urazowych wspomnień.

Podejmowanie terapii zawsze niesie ryzyko tkwienia w bliskim sąsiedztwie doznanego urazu i wtórnej traumatyzacji. Aby nie szkodzić bardziej niż pomagać, trzeba niekiedy odraczać konfrontacje z urazowymi wspomnieniami. Zanim dojdzie się do stopniowego rozwijania relacji społecznych oraz przejścia od poczucia bezsilności do uwolnienia od urazu, musi nastąpić konfrontacja z zaabsorbowaniem traumą.

Stosowane indywidualne strategie radzenia sobie ze stresem ujawnionym po doznanym urazie, niezależnie od tego, czy są one świadome, czy nieświadome, często kończą się niepowodzeniem i pogłębieniem istniejących objawów, z utrwaleniem złego przystosowania do sytuacji pourazowej. Uzasadnia to włączenie profesjonalnej interwencji kryzysowej tak szybko, jak to możliwe. W większości opracowań podkreśla się również znaczenie zwięzłości i prostoty w leczeniu ostrych zespołów urazowych.

Symonds (1980 r.) bezpośrednią interwencję w ostrej reakcji na stres proponuje rozpocząć od przywracania poczucia siły i kontroli. Jako sposób do tego prowadzący przytacza pytania, które terapeuta powinien zadać osobie poszkodowanej. Pytanie o zgodę na rozmowę („Czy jest to odpowiednia pora, byśmy porozmawiali?”, „Czy mogę zadać ci kilka pytań?”) jest świadomym oddaniem inicjatywy ofierze, ma przywrócić jej poczucie panowania nad sytuacją. Zapytanie poszkodowanego, czy zgadza się, aby usiąść obok niego, może zredukować poczucie zdominowania przez zachowania osób wrogich. Pozwala na przywrócenie podmiotowości ofierze porwania, zamachu czy gwałtu. Aby zmniejszyć doświadczenie wrogiego otoczenia, można z jednej strony oddziaływać na otoczenie, z drugiej – ograniczyć odosobnienie ofiary. Poprzez pomoc w budowaniu planu radzenia sobie teraz i w przyszłości osiąga się niwelowanie bezsilności i braku nadziei¹⁴.

Generalną zasadą szybkiej interwencji psychoterapeutycznej jest odejście od modelu terapii gabinetowej i rozpoczęcie interwencji jak najprędzej. Terapeuta musi zatem znaleźć się na miejscu zdarzenia, powinien towarzyszyć osobie poszkodowanej, efektywnie przeciwdziałać regresji, narastaniu podniecenia i wyczerpania oraz skutecznie normalizować reakcje ofiary.

Strategie leczenia katastroficznych reakcji stresowych obejmują natychmiastowe wsparcie, usunięcie z miejsca urazu, ograniczone w czasie podawanie środków przeciwlękowych i nasennych, krótkotrwałą ekspresyjną dynamiczną terapię wzmacniającą nakierowaną na odreagowanie i integrację urazu oraz staranne badanie katamnestyczne¹⁵.

Terapia psychologiczna prowadzona w ramach interwencji kryzysowej koncentruje się na obniżeniu lęku, wzmocnieniu posiadanych mechanizmów obronnych, przywróceniu uczuć związanych z bezpieczeństwem, przewidywalnością i spójnością siebie, które uległy zakłóceniu na skutek katastroficznej ekspozycji stresowej. Istotne znaczenie ma prowizoryczne empatyczne wsparcie i opieka w ramach środowiska podtrzymującego, nakierowanego na przeciwdziałanie pourazowej narcystycznej regresji¹⁶.

Terapeuci oferują pomoc w przepracowaniu zdarzenia, modulowaniu negatywnych emocji i podejmowaniu decyzji. Dają wsparcie wspomagające, które pozwala ofierze katastroficznego stresu zidentyfikować się ze spokojnym, podejmowanym krok po kroku, podejściem.

Może się zdarzyć, że przeszkolony w udzielaniu pomocy psychoterapeuta znajdzie się na miejscu zdarzenia, zanim jeszcze pojawi się możliwość somatycznej hospitalizacji (dzieje się tak nierzadko w rejonach odizolowanych). Powinien wówczas współdziałać z innymi służbami ratowniczymi w celu przyspieszenia dotarcia do specjalistycznej pomocy. Dla ofiar wypadków komunikacyjnych lub ofiar oparzeń odniesionych w czasie pożaru ważne jest towarzyszenie w transporcie i podczas hospitalizacji. Nie można zapominać, że psychoterapeutycznego wsparcia w tym momencie na równi z ofiarą traumy potrzebują osoby z jej najbliższego otoczenia społecznego, a nierzadko także inne osoby uczestniczące w akcji ratunkowej.

Mimo że większość metod psychoterapeutycznych w ASD i PTSD stale nawiązuje do przeżytego urazu, przyjmuje się, że koncentracja na urazie jest jednym z wielu stadiów terapii¹⁷. Zasadniczy cel psychoterapii jest zawarty we wpływie zdarzenia urazowego na koncepcję siebie. Stąd w różnych modelach psychoterapeutycznych można wyróżnić kolejne etapy, takie jak:

• koncentracja terapii na empatycznej reakcji terapeuty wobec uczuć pacjenta, jego bezsilności, poczuciu wstydu, podatności na zranienie
• analiza znaczenia zdarzenia urazowego (konflikt, reakcja złości, nadmiernej odpowiedzialności)
• odtwarzanie obron przystosowawczych (wsparcie, pytania, komentarze, organizowanie informacji)
• zachęcanie do używania technik supresji i unikania
• stworzenie bezpiecznego środowiska (wraz z unikaniem używania alkoholu, narkotyków, nadmiernej pracy, kompulsyjnych zachowań, takich jak jedzenie, seks czy wydawanie pieniędzy).

Pozytywny efekt terapeutyczny w zaburzeniach po traumie wymaga stosowania zróżnicowanych i dostosowanych do potrzeb technik psychoterapeutycznych, systematycznej oceny ich skuteczności i stałego szkolenia terapeutów. Na podstawie wielu lat praktycznych doświadczeń terapeutycznych wiadomo, że podstawowym kierunkiem psychoterapii po doznanej traumie jest podejście poznawczo-behawioralne, w ramach którego oprócz terapii poznawczej i przetwarzania poznawczego ofiara jest uczona interpretacji zdarzeń po narażeniu na ekspozycję, co może zapobiegać rozwinięciu w przyszłości PTSD. Jednak gdy objawy PTSD ujawniają się w formie niebudzącej wątpliwości, konieczne staje się podjęcie długoterminowej terapii opartej na różnych technikach psychoterapeutycznych, takich jak trening oswajania stresu, terapia ekspozycyjna czy desensytyzacja. Skuteczność tych metod (omówionych poniżej) wyraża się w zdolności do mierzenia się ze wszystkimi sytuacjami i wspomnieniami traumy bez wywoływania lęku i depresji^18,19.