Benzodiazepiny działają sedatywnie, anksjolitycznie, nasennie, przeciwdrgawkowo, amnestycznie oraz zmniejszają napięcie mięśni szkieletowych (działanie miorelaksacyjne). Poszczególne leki z tej grupy różnią się jednak pod względem zakresu tych działań oraz farmakokinetyki, co znajduje odzwierciedlenie we wskazaniach do ich stosowania. Ze względu na czas półtrwania benzodiazepiny dzieli się na długodziałające (>24 h), średniodziałające (6-24 h) i krótkodziałające (<6 h). Niektóre właściwości farmakokinetyczne benzodiazepin oraz podział w zależności od czasu półtrwania przedstawiono w tabeli 2.

Należy pamiętać, że sama wartość czasu półtrwania może być myląca, gdyż na czas działania leku ma także wpływ czas półtrwania aktywnych metabolitów oraz ich dystrybucja uzależniona od lipofilności lub hydrofilności.

Działania niepożądane benzodiazepin obejmują: nadmierną senność dnia następnego (może ona wynikać z zastosowania zbyt dużej dawki, długiego okresu półtrwania leku lub interakcji z innymi jednocześnie przyjmowanymi lekami), rozwój tolerancji, zaburzenia pamięci i uwagi oraz bezsenność z odbicia (głównie po zastosowaniu leków o krótkim okresie półtrwania). Rzadziej występują: paradoksalne pobudzenie, koszmary senne, odhamowanie seksualne, ataksja i spadki ciśnienia tętniczego. Po jednorazowym zastosowaniu leku takie objawy są wyjątkowo rzadkie i dotyczą najczęściej osób >55. r.ż. Rozwój tolerancji i wystąpienie bezsenności z odbicia zależy od stopnia powinowactwa leku do receptora benzodiazepinowego – im większe powinowactwo, tym większe ryzyko wystąpienia tych objawów. Benzodiazepiny mogą w istotny sposób zaburzać sprawność psychofizyczną i ograniczać zdolność do prowadzenia pojazdów mechanicznych, zwłaszcza jeśli są łączone z alkoholem. W dawkach terapeutycznych rzadko wywołują zaburzenia oddychania, chyba że są stosowane jednocześnie z innymi lekami wpływającymi depresyjnie na ośrodek oddechowy lub z alkoholem. Mogą pogorszyć parametry oddechowe pacjentów z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP) lub obturacyjnym bezdechem podczas snu.⁴

Należy zachować szczególną ostrożność lub zrezygnować ze stosowania benzodiazepin u kobiet w ciąży, pacjentów jednocześnie przyjmujących leki wchodzące w istotne interakcje farmakokinetyczne lub farmakodynamiczne z benzodiazepinami (np. erytromycynę, klarytromycynę, ketokonazol, rytonawir, leki wpływające na ośrodkowy układ nerwowy), pacjentów nadużywających alkoholu lub innych substancji uzależniających, a także gdy istnieje podejrzenie, że pacjent może podjąć próbę samobójczą oraz w przypadku występowania epizodów bezdechu podczas snu lub nocnego niepokoju w przebiegu zespołów otępiennych.

Ze względu na ryzyko rozwoju tolerancji, nadużywania i uzależnienia zaleca się, aby leki te stosować w minimalnej dawce, tylko w razie potrzeby i w sposób przerywany (tzw. wakacje farmakologiczne – np. w weekendy, a nawet przez dłuższe okresy). Zalecany czas terapii to 2 tygodnie, maksymalnie 4 tygodnie. Długotrwałe stosowanie benzodiazepin powoduje uzależnienie, a przy próbie odstawienia występują cechy zespołu abstynencyjnego (z odstawienia). Czynnikami, które zwiększają ryzyko wystąpienia zespołu abstynencyjnego, są: długotrwałe leczenie, stosowanie dużych dawek leku, stosowanie preparatu o krótkim okresie półtrwania, nagłe zaprzestanie leczenia.¹ Do objawów tego zespołu należą: pobudzenie wegetatywne (tachykardia, poty, lęk), pobudzenie psychoruchowe, bezsenność, zaburzenia uwagi i pamięci, dysforia, nadwrażliwość na bodźce, anoreksja, nudności, wymioty. Rzadko występują objawy psychotyczne lub drgawki, głównie u osób stosujących bardzo wysokie dawki leku (>40 mg diazepamu dziennie lub dawka równoważna innych benzodiazepin). Objawy abstynencyjne pojawiają się u około 10-30% osób stosujących dawki terapeutyczne przez okres przekraczający pół roku.

Niebenzodiazepinowi agoniści receptora benzodiazepinowego

Do grupy niebenzodiazepinowych antagonistów receptora benzodiazepinowego (inaczej cyklopirolonów) należą dostępne w Polsce zolpidem, zopiklon i zaleplon. Ich budowa chemiczna nie przypomina struktury benzodiazepin, jednak wszystkie mają podobny mechanizm działania polegający na oddziaływaniu na podjednostkę α GABA_A receptora benzodiazepinowego i modulacji czynności kanału chlorkowego tego receptora.⁴

Nowe niebenzodiazepinowe leki nasenne mają krótki czas półtrwania i niewielkie powinowactwo do receptora benzodiazepinowego, co powoduje, że nie wpływają znacząco na sprawność psychomotoryczną, a ich stosowanie wiąże się z mniejszym niż w przypadku benzodiazepin ryzykiem uzależnienia i wystąpienia bezsenności z odbicia. Należy jednak zauważyć, że wbrew początkowym doniesieniom niebenzodiazepinowi agoniści receptora benzodiazepinowego nie są całkowicie pozbawieni tych działań. Poszczególne preparaty wykazują następujące działania niepożądane:

• zolpidem (zwłaszcza jeśli zostanie przyjęty w późnych godzinach nocnych): nadmierna senność poranna, opóźnienie czasu reakcji oraz niepamięć wsteczna, a także, co zaobserwowano w ostatnich latach, somnambulizm i iluzje,⁵ szczególnie jeśli lek jest przyjmowany w wysokich dawkach⁶
• zopiklon: niepamięć następcza, zwłaszcza jeśli sen został nagle przerwany
• zaleplon: zaburzenia procesów poznawczych, niepamięć i reakcje paradoksalne.

Zaleplon ma najkrótszy czas półtrwania (1 h), dlatego może być stosowany nie tylko w godzinach wieczornych przed zaśnięciem, ale także w późniejszym okresie nocy (o ile pacjent ma trudności z zaśnięciem), najpóźniej jednak na 4 h przed planowanym czasem wstania.

Niedawno FDA zarejestrowała zolpidem w niskich dawkach w postaci tabletek podjęzykowych do stosowania w przypadku wybudzania ze snu.

Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Badań nad Snem niebenzodiazepinowi agoniści receptora benzodiazepinowego są obecnie lekami z wyboru u wielu pacjentów cierpiących na bezsenność. Jest to podyktowane mniejszą liczbą działań niepożądanych, szczególnie mniejszym wpływem na sprawność psychomotoryczną w porównaniu z benzodiazepinami.¹