Wszystkie osoby ukąszone przez żmiję powinny zostać przyjęte do szpitala. Pacjenci bez objawów mogą zostać zwolnieni po co najmniej 2 h obserwacji. Poważne następstwa zatrucia mogą wystąpić po wielu godzinach, dlatego przy łagodnych objawach (niewielki miejscowy obrzęk) obserwacja nie powinna trwać krócej niż 24 h.

prof. dr hab. n. med. Joanna Zajkowska¹

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien wiedzieć:

• jakie działanie ma jad żmii
• jak wyglądają pierwsze objawy zatrucia (miejscowe i ogólne)
• jakie są skutki działania jadu w tkankach
• jak należy postępować w przypadku ugryzienia przez żmiję zygzakowatą
• jakie są wskazania i przeciwwskazania do podania surowicy przeciwko jadowi żmii

Wprowadzenie

W Polsce można spotkać cztery gatunki węży: gniewosza plamistego (Coronella austriaca), węża Eskulapa (Elaphe longissima), zaskrońca zwyczajnego (Natrix natrix) i żmiję zygzakowatą (Vipera berus).

Żmija zygzakowata to jedyny jadowity gad z europejskiej rodziny żmijowatych (Viperidae) w Polsce. Zasięg jej występowania obejmuje cały kontynent, przekraczając krąg polarny o ok. 150 km, co jest ewenementem w świecie tych zmiennocieplnych zwierząt.

Żmija bytuje w północnej i środkowej Europie (poza Irlandią), następnie przez Azję po rzekę Amur i wyspę Sachalin. W Polsce spotykana jest powszechnie na terenie całego kraju i pozostaje pod ścisłą ochroną gatunkową. Szczególnie licznie występuje na Białostocczyźnie, Pomorzu i w Bieszczadach.

Długość jej ciała zwykle nie przekracza 80 cm. Na całym obszarze występowania można spotkać jej trzy podstawowe odmiany barwne: czarną, stalowosrebrzystą (lub szarą) oraz brązową. Wszystkie te odmiany mogą mieć różne odcienie, nasycenie i kontrast, a także mniej lub bardziej wyraźne desenie głowy i tułowia. W obrębie gatunku lokalnie dla miejsc występowania rozróżnia się rasy geograficzne. U wielu przedstawicieli spotyka się częste zmienności w charakterystycznym deseniu ciała oraz układzie tarczek głowy. Pas białych tarczek supralabialnych na krawędzi pyska występuje u wszystkich odmian barwnych. Często jedynie ta cecha w ubarwieniu odróżnia czarne odmiany żmij od melanistycznych odmian innych gatunków, np. zaskrońca (ryc. 1).

Rycina 1. Żmije o różnym ubarwieniu (fot. Krzysztof Majcher)

Europejskie żmije zygzakowate, podobnie jak inne przedstawicielki tego rodzaju, są niewielkimi zwierzętami polującymi na nieduże ofiary (drobne kręgowce). Ich aparat jadowy służy głównie do zdobywania pokarmu.

Żmija zygzakowata jest aktywna w ciągu dnia i o zmroku, szczególnie w ciepłe dni i po dłuższych okresach chłodnych (ryc. 2). W październiku zapada w sen zimowy, który w zależności od panujących warunków pogodowych kończy się na przełomie maja i kwietnia,¹ rzadko wcześniej.

Rycina 2. A, B. Żmija wygrzewająca się, C. Żmija w pozycji atakującej lub obronnej (fot. Krzysztof Majcher)

Ryzyko ukąszeń

W Europie częstość ukąszeń przez węże, głównie z rodziny Viperidae, ocenia się na 15 000-25 000 rocznie, a liczbę zgonów spowodowanych ukąszeniami na ok. 30 rocznie.^3,4

Najniebezpieczniejsze są ukąszenia dzieci, osób starszych i z chorobami układu krążenia – w twarz, szyję, kark i krocze.^2,3 Badania ofiar ukąszeń wykazują jednak, że miejsce ukąszenia nie ma dużego wpływu na przebieg zatrucia.^3,4 Najczęściej zdarzają się ukąszenia w kończynę górną (51-60%) i dolną (38-40%).^4,5 Najwięcej przypadków odnotowuje się w miesiącach wiosenno-letnich. Istnieje zależność między zwiększeniem populacji żmij (na co mają wpływ łagodne zimy i ciepłe lata) a zwiększeniem częstości ukąszeń. Wśród ofiar przeważają dzieci i mężczyźni.⁶