prof. dr hab. n. med. Marek Waluga

Tabela 1. Definicja zaparcia według IV kryteriów rzymskich^*

Zaparcie to termin medyczny oznaczający do 3 defekacji w tygodniu i oddawanie z wysiłkiem twardych, suchych stolców, któremu często towarzyszy uczucie niepełnego wypróżnienia (tab. 1).   Występują zaparcia ostre i przewlekłe. Ostre zaparcie to nagłe wstrzymanie oddawania stolca, zazwyczaj wywołane przeszkodą mechaniczną, ale niekiedy także pojawiające się w wyniku odwodnienia lub głodówki. Najczęściej występuje zaparcie przewlekłe – trwające co najmniej przez kilka tygodni, ale zwykle wiele miesięcy lub lat. Ciężkie zaparcie występuje w przypadku, gdy pacjent oddaje nie więcej niż 2 twarde stolce w ciągu miesiąca. Objaw ten należy różnicować z niedrożnością, która stanowi ostre schorzenie jamy brzusznej wymagające intensywnego, często chirurgicznego leczenia.

Patogeneza zaparcia jest wieloczynnikowa, znaczenie mają: predyspozycje genetyczne, status socjoekonomiczny, niskie spożycie błonnika lub płynów, brak aktywności ruchowej i nieprawidłowe zachowania w ciągu życia, zaburzenia hormonalne, czynniki farmakologiczne, w tym działania niepożądane leków, czynniki anatomiczne, biologiczne i wiele innych^1-5. Przewlekłe zaparcie jest dużym problemem u osób starszych, u których najczęściej jest relacjonowane jako utrudnienie pasażu jelitowego⁶ i bezpośrednio negatywnie wpływa na jakość ich życia (quality of life)². Jest także sporym problemem ekonomicznym zarówno dla chorych, jak i dla systemów ochrony zdrowia, ponieważ niekiedy przyczynia się do konieczności przeprowadzenia poszerzonej diagnostyki (jeśli przyczyna zaparcia nie jest jasna). Konieczność stosowania przewlekłej farmakoterapii znacznie pomnaża koszty^7,8.

Pacjenci z zaparciami często mają problemy psychologiczne, a nawet zaburzenia psychiczne związane z codziennymi wydarzeniami życiowymi. Są to: lęk, depresja, jadłowstręt psychiczny i inne zaburzenia wiążące się z jedzeniem oraz problemy seksualne^2,3-5,9-12. Szczególnie u pacjentów z dys­synergią miednicy występują istotne problemy psychologiczne¹³. Natomiast badania wykazują, że nie ma zależności pomiędzy zaburzeniami psychicznymi a częstością oddawania stolca u pacjentów z zaparciem wynikającym z osłabionej motoryki i wolnego pasażu¹⁴.

Wpływ statusu socjoekonomicznego na częstość występowania zaparcia jest analizowany w wielu publikacjach. Osoby o niskich dochodach częściej cierpią z powodu zaparcia^15-17. Z drugiej strony opisywana jest odwrotna zależność pomiędzy edukacją rodzicielską a częstością występowania zaparcia^16,18,19. Niektóre badania wskazują na wpływ obciążeń rodzinnych na rozwój tego zaburzenia^20,21, a także na zależność od zamieszkiwania w rejonach gęsto zaludnionych^19,21.

Przyczyny zaparcia u osób po 65 r.ż. są zwykle inne niż u młodszych, są to np. rectocele, dyssynergia dna miednicy i wypadanie odbytu²². Natomiast podobnie jak w młodszych grupach wiekowych u starszych kobiet zaparcie jest częstsze niż u mężczyzn i zwykle bywa bardziej nasilone²³. Częstość stosowania środków przeczyszczających jest większa u kobiet, które intensywnie poszukują opieki medycznej z powodu zaparć²⁴.

Niektóre stany fizjologiczne, jak ciąża, również mogą być przyczyną zaparcia. W czasie ciąży, zwłaszcza w ostatnich miesiącach, pojawia się duże ryzyko zaparcia z powodu wzrostu stężenia hormonów płciowych, zmniejszenia ruchów jelitowych i zwiększonego ciśnienia w jamie brzusznej. Kobiety bardziej cierpią z powodu zaparcia w okresie przedmenopauzalnym w czasie fluktuacji stężenia hor­monów.

Istnieje osobna kwalifikacja zaparcia zaburzeń czynnościowych. Według obowiązujących IV kryteriów rzymskich wśród zaburzeń czynnościowych (grupa C w tych kryteriach) mamy m.in. zaparcie czynnościowe (C2) i zaparcie wywołane opioidami (C6)²⁵.

Epidemiologia

Zaparcie należy do najczęstszych i bardzo dokuczliwych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Występuje na całym świecie; niektóre dane sugerują, że dotyczy od 1% do nawet 80% populacji². Należy jednak podkreślić, że w różnych częściach świata są stosowane różne definicje zaparcia, co przekłada się na wyniki statystyczne określające częstość jego występowania. W krajach zachodnich, wysoko rozwiniętych, zaburzenie to występuje w 2-28% populacji. Częstość ta narasta z wiekiem i u osób po 65 r.ż. jest określana na 20-30%. Kobiety chorują 2-3 razy częściej niż mężczyźni. Ciężkie zaparcie występuje u 3-10% populacji, również częściej u kobiet²⁶.

Patofizjologia

Wydalanie stolca nazywane defekacją zależy od następujących czynników:

• objętości i konsystencji stolca
• perystaltyki jelita grubego
• czynności mięśni i nerwów odbytnicy oraz odbytu
• anatomii jelita grubego i odbytu.

Objętość i konsystencja stolca

Odwodnienie o różnej etiologii, jak również wolny pasaż jelitowy powodujący zwiększone wchłanianie wody prowadzą do zmiany konsystencji stolca i zaparcia. W 1992 r. wprowadzono tzw. bristolską skalę uformowania stolca dzielącą go na 7 typów: od typu 1 oznaczającego pojedyncze zbite grudki podobne do orzechów, trudne do wydalenia po typ 7, czyli stolec wodnisty, bez stałych elementów²⁷.

Motoryka jelita grubego

Wykazano zależność typu uformowania stolca od czasu pasażu jelitowego. Typ 1 odpowiada bardzo wydłużonemu czasowi pasażu – nawet około 100 godzin, a typ 7 – skróconemu czasowi pasażu do około 10 godzin²⁸.