Jest to jedna z najczęstszych chorób czynnościowych. Zespół jelita drażliwego jest uciążliwym schorzeniem przebiegającym z nawracającym bólem brzucha, zaburzeniem rytmu wypróżnień, wzdęciem, uczuciem niepełnego wypróżnienia, dość często z niepotrzebnie niepokojącą chorych domieszką śluzu w stolcu. IBS uważa się za najczęstszą przyczynę zaparć czynnościowych. Rozpoznanie opiera się na zmodyfikowanych w 2016 r. kryteriach rzymskich (tab. 2). Przyczyny zaparcia są przedstawione w tabeli 3.

Tabela 4. Kryteria podziału IBS na podtypy na podstawie bristolskiej skali uformowania stolca^*

Na podstawie IV kryteriów rzymskich został zmodyfikowany podział IBS na 4 podtypy, które uwzględniają konsystencję stolca zgodnie z klasyfikacją bristolską (tab. 4).

Niezwykle istotną sprawą jest różnicowanie zaparcia o charakterze czynnościowym oraz innej przyczyny, w tym organicznej, która może być bardzo niebezpieczna dla chorego. W związku z tym w wywiadzie należy uwzględnić objawy alarmowe oraz czynniki ryzyka. Najważniejsze objawy alarmowe to:

• jawne krwawienie z przewodu pokarmowego
• anemizacja wykryta w badaniach laboratoryjnych bez innej uchwytnej przyczyny
• utrata masy ciała
• zmiana rytmu wypróżnień w krótkim czasie (kilku tygodni lub miesięcy).

Do czynników ryzyka zaliczamy:

• wiek >50 lat
• płeć męską
• krótki czas trwania dolegliwości
• raka jelita grubego w najbliższej rodzinie chorego
• nieswoiste zapalenie jelita grubego
• celiakię.

Różnicowanie i inne przyczyny zaparcia

Spośród chorób organicznych, które zawsze należy brać pod uwagę przy różnicowaniu przyczyn zaparcia, w szczególności trzeba pamiętać o takich, jak:

• nowotwory – zarówno złośliwe, jak i niezłośliwe lub potencjalnie złośliwe
• zwężenia wynikające z powikłania chorób zapalnych jelit; zwężenie takie może mieć charakter łagodny lub nowotworowy
• zwężenie wynikające z niedokrwienia jelita
• zapalne powikłanie choroby uchyłkowej
• przepuklina brzuszna, a zwłaszcza jej powikłanie – uwięźnięcie
• skręt, wgłobienie i inne tzw. ostre chirurgiczne choroby jamy brzusznej
• powikłania chorób infekcyjnych, np. gruźlicy, jersiniozy.

Zaparcie może być wynikiem procesów toczących się w narządach sąsiednich, również w miednicy i w przestrzeni pozaotrzewnowej. Choroby odbytu mogące powodować zaparcie to oprócz guzów różnego pochodzenia także powikłana szczelina odbytu, ropnie, wypadanie odbytnicy, guzki krwawnicze i uchyłek odbytnicy.

Zaparcie może być też wynikiem wielu chorób zarówno ośrodkowego, jak i obwodowego układu nerwowego. Do takich zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego należą:

• uszkodzenia pourazowe mózgu lub rdzenia kręgowego
• guzy rdzenia kręgowego
• choroby naczyniowe mózgu, w tym przede wszystkim udary – krwotoczny lub niedokrwienny
• choroby degeneracyjne mózgu, np. choroba Alzheimera
• stwardnienie rozsiane
• choroba Parkinsona.

Choroby obwodowego układu nerwowego prowadzące do zaparcia to:

• choroba Hirschsprunga
• choroba Chagasa (zakażenie Trypanosoma cruzi)
• autonomiczna neuropatia cukrzycowa
• rzekoma niedrożność jelit.

Zaparcie może być powodowane przez choroby gruczołów wewnątrzwydzielniczych i choroby metaboliczne. Należą do nich:

• cukrzyca
• niedoczynność tarczycy
• niedoczynność przysadki
• niedoczynność przytarczyc
• guz chromochłonny nadnerczy
• porfiria
• hiperkalcemia
• hipomagnezemia
• hipokaliemia
• zaawansowana przewlekła choroba nerek.

Zaparcie może występować w przebiegu takich chorób tkanki łącznej, jak: twardzina układowa, zapalenie skórno-mięśniowe czy dystrofia mięśniowa. Toczeń rumieniowaty układowy, skrobiawica, twardzina są przyczyną neuropatii i miopatii, co może wydłużać czas pasażu jelitowego.

Tabela 5. Leki, których stosowanie może powodować zaparcia, oraz metody postępowania

Istnieje szereg czynników, które powodują zaparcie u osób bez chorób organicznych. Większy wysiłek fizyczny czy dłuższa podróż wskutek odwodnienia mogą prowadzić do zagęszczenia mas kałowych i wtórnie zaburzenia pasażu. Zaparcie jest również wynikiem diety ubogobłonnikowej, a także niedostatecznej ilości przyjmowanych płynów, co jest częste u osób starszych. Badania wskazują, że dieta bogatobłonnikowa skraca czas pasażu jelitowego, a ubogobłonnikowa powoduje zaparcie⁴. Zwiększenie ilości błonnika w diecie u części chorych redukuje objawy towarzyszące zaparciom (np. ból, wzdęcia), zwłaszcza u pacjentów z prawidłowym czasem pasażu jelitowego i czynnością anorektalną (odbytnicy i odbytu), natomiast u chorych z prawidłowym czasem pasażu przez okrężnicę taka modyfikacja dietetyczna nie przynosi poprawy²⁹. Ponadto spożycie błonnika nie normalizuje czasu pasażu, a u niektórych chorych nawet może nasilić część objawów, w tym wzdęcia z powodu nadprodukcji gazów w wyniku fermentacji tego włókna pokarmowego³⁰. Natomiast zastosowanie diety z błonnikiem rozpuszczalnym (np. babki płesznik czy babki jajowatej) zamiast nierozpuszczalnego (jak otręby pszenne) może zmniejszyć niekorzystne objawy towarzyszące zaparciom³¹. Inna praca przeglądowa wskazuje, że błonnik rozpuszczalny zmniejsza niektóre objawy towarzyszące zaparciom, ale jego wpływ na ustępowanie bólu jest zróżnicowany³². Stosowanie niektórych leków, np. środków przeczyszczających i moczopędnych, również może być przyczyną zaparć. W tabeli 5 zestawiono przykłady leków, których działaniem niepożądanym może być zaparcie.