Motoryka przewodu pokarmowego, w tym jelit, zależy głównie od czynności układu wegetatywnego. Jego nieprawidłowa funkcja może powodować zaparcia dwojakiego rodzaju:

• atoniczne, charakteryzujące się wydalaniem twardych i grubych stolców
• spastyczne, które cechuje wydalanie stolców wąskich, ołówkowatych lub drobnych, bobkowatych.

Przyczyną zaparcia atonicznego jest zmniejszenie częstości skurczów o wysokiej amplitudzie składających się na falę perystaltyczną. Natomiast do zaparcia spastycznego dochodzi wskutek wzmożonej i nieskoordynowanej aktywności motorycznej jelita grubego. Oba rodzaje zaburzeń motoryki prowadzą do zwolnienia pasażu, odwodnienia stolca i powstania twardych, zbitych mas, które dodatkowo utrudniają pasaż.

Zwolniony pasaż jelitowy występuje w przypadku czynnościowych zaparć idiopatycznych, neuropatii cukrzycowej, małej aktywności fizycznej i zaburzeń behawioralnych, np. wstrzymywanie defekacji z przyczyn zawodowych. W części przypadków mogą się pojawiać fale antyperystaltyczne (przeciwperystaltyczne) powodujące cofanie się zawartości jelita grubego, w tym flory bakteryjnej, z okrężnicy do jelita cienkiego. Sprzyja to rozwojowi zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO – small intestinal bacterial overgrowth), co powoduje liczne objawy wtórne, przede wszystkim wzdęcia.

Zaburzenia czynności mięśni lub nerwów odbytnicy, odbytu i dna miednicy

Prawidłowa defekacja zależy od skoordynowanej relaksacji mięśni odbytniczo-łonowych i zwieracza odbytu. W przypadku zaburzenia czynności mięśni dna miednicy mimo prawidłowego pasażu przez okrężnicę dochodzi do zatrzymania mas kałowych w odbytnicy. W tej sytuacji trudności w defekacji są spowodowane nieprawidłową funkcją skurczową zwieracza odbytu lub brakiem zwiotczenia mięśni dna miednicy.

Anatomia jelita grubego i odbytu

Przyczyny organiczne zwężenia, takie jak guz (najczęściej rak jelita grubego), zwężenie jako powikłanie choroby Leśniowskiego-Crohna czy powstałe w wyniku zrostów pooperacyjnych, a także stosunkowo rzadko występującej choroby Hirschsprunga, powodują zaparcie o różnym natężeniu.

Czynnikami ryzyka rozwoju zaparcia są:

• płeć żeńska
• starszy wiek
• niski poziom wykształcenia
• niski status socjoekonomiczny
• mała aktywność fizyczna
• dieta ubogoresztkowa
• niektóre leki²⁶.

Zaparcie idiopatyczne

Ta postać zaparcia dotyczy ponad 90% chorych z tym objawem. Nazwa oznacza, że nie stwierdzono choroby organicznej, która mogłaby być jego przyczyną. Wyróżnia się następujące postacie zaparcia idiopatycznego:

• inercję jelita grubego
• dyssynergię dna miednicy
• zespół jelita drażliwego (IBS – irritable bowel syndrome)
• idiopatyczną okrężnicę olbrzymią²⁶.

Inercja jelita grubego

Jest to upośledzenie skutecznej kurczliwości jelita, co powoduje osłabienie siły propulsywnej okrężnicy, w wyniku czego znacznie utrudnione jest przesuwanie treści kałowej. Przyczyna często pozostaje nieznana, ale uważa się, że co najmniej w części przypadków stanowi ją długotrwałe stosowanie preparatów przeczyszczających, stymulujących czynność skurczową jelit, np. antrachinonów, bisakodylu lub oleju rycynowego.

Dyssynergia dna miednicy

Schorzenie to wynika z paradoksalnego skurczu mięśni miednicy lub braku ich rozkurczu podczas wypróżnienia. Upośledzenie relaksacji lub paradoksalny skurcz mięśni miednicy i odbytu powodują zaburzenia defekacji.

Zespół jelita drażliwego

Tabela 2. IV kryteria rzymskie rozpoznawania zespołu jelita drażliwego^*

Tabela 3. Przyczyny zaparcia*