Leczenie farmakologiczne
Tabela 6. Zestawienie leków stosowanych w terapii zaparcia*
Leczenie farmakologiczne (tab. 6) zazwyczaj zaczyna się od leków pęczniejących, osmotycznych, zwiększających zawartość wody w stolcu i jego objętość. Leki pęczniejące to metyloceluloza i nasiona babki płesznik (psyllium) oraz nasiona lnu. Powodują one przyspieszenie pasażu i zmniejszenie wysiłku przy defekacji. W przypadku działań niepożądanych tych leków, takich jak wzdęcia, kruczenia i przelewania, należy stosować leki przeczyszczające i stymulujące.
Leki pęczniejące o działaniu osmotycznym to preparaty makrogolu (glikolu polietylenowego), niewchłanialne cukry, alkohole (sorbitol, mannitol, glicerol) i sole magnezu. Ich działanie polega na zwiększeniu zawartości wody w świetle jelita.
Na szczególne wyróżnienie w tej grupie zasługuje lek zawierający cytrynian sodu, laurylosulfooctan sodu i sorbitol ciekły, a ponadto substancje pomocnicze: glicerol, kwas sorbinowy i wodę oczyszczoną. Cytrynian sodu działa zmiękczająco na twardą masę kałową, ponieważ wnika w jej głąb i uwalnia związaną wodę. Laurylosulfooctan sodu poprawia właściwości zwilżania. Po ten nowoczesny produkt leczniczy można sięgać w przypadkach, gdy zawiodą metody naturalne, takie jak spożywanie dużych ilości płynów i błonnika pokarmowego oraz aktywność fizyczna i ćwiczenia wykonywane w celu pobudzenia pracy jelita, i trzeba skorzystać z farmakoterapii. Wskazaniem do jego stosowania jest objawowe leczenie okresowych zaparć u osób dorosłych. Jest to wlew doodbytniczy w postaci bezbarwnego, lepkiego roztworu zawartego w tubce. Stosuje się 1 tubkę dziennie doodbytniczo 5 do 20 minut przed pożądanym działaniem.
Przeciwwskazania do stosowania tego leku są nieliczne i obejmują nadwrażliwość na składniki preparatu, w tym reakcje skórne. Nie zaleca się też go w przypadku występowania stanu zapalnego guzków krwawniczych i zapalenia jelita grubego powiązanego z krwawieniem. Szczególna ostrożność jest zalecana u pacjentów ze stanem zapalnym lub owrzodzeniem jelita grubego, a także cierpiących na ostre zaburzenia żołądkowo-jelitowe. U osób bez tych objawów terapia tym lekiem powinna być skuteczna i bezpieczna, choć nie należy go stosować przez długi czas.
Badania eksperymentalne na zwierzętach nie wykazały wpływu na płodność. Wprawdzie nie ma wystarczających danych i jak dotąd nie przeprowadzono odpowiednich badań dotyczących stosowania tego leku u kobiet w ciąży, niemniej z uwagi na to, że charakteryzuje się on jedynie ograniczonym wchłanianiem, nie przewiduje się jego niekorzystnego wpływu w razie stosowania w czasie ciąży. Podobnie nie prognozuje się niekorzystnego oddziaływania na noworodki/niemowlęta w razie korzystania z wlewu podczas karmienia piersią. Ponieważ stosowanie każdego preparatu w ciąży i karmienia piersią zaleca się tylko w razie konieczności, dlatego również w tym przypadku wskazana jest ostrożność ze względu na to, że nie wiadomo, czy cytrynian sodu i sorbitol przenikają do mleka matki.
W badaniach eksperymentalnych na zwierzętach zaobserwowano spadek ciśnienia tętniczego i wydłużenie odstępu QT w wyniku zmniejszenia stężenia jonów Ca2+ we krwi z powodu chelatującego działania cytrynianu podczas podawania dożylnego dużej dawki roztworu cytrynianu (kwas cytrynowy i cytrynian sodu w stosunku molowym 1:5,25). Niemniej substancje czynne wchodzące w skład tego leku podawane doustnie nie wykazywały działań szkodliwych – ani uogólnionej toksyczności, ani też toksyczności reprodukcyjnej i rozwojowej. Nie stwierdzono też działania rakotwórczego. Tym bardziej ewentualny wpływ chelatujący jonów Ca2+ nie powinien występować w przypadku stosowania u pacjentów opisywanego leku w postaci doodbytniczej.
Należy podkreślić korzyści dla pacjentów płynące ze stosowania tego leku: działanie już po jednej dawce, szybki przewidywany efekt i czas działania (5-20 minut), najmniejsza ilość płynu do zaaplikowania (5 ml) oraz łatwe podanie.
Laktuloza jest cukrem prawie niewchłaniającym się z przewodu pokarmowego. Jest rozkładana przez bakterie jelitowe do niskocząsteczkowych kwasów organicznych – kwasu mlekowego i octowego, co prowadzi do zakwaszenia treści jelita, pobudzenia motoryki, zmian ciśnienia osmotycznego, napływu wody do jelita i zwiększenia objętości treści jelitowej.
Leki zmiękczające stolec to przede wszystkim olej parafinowy, który rozmiękcza i powleka twarde masy kałowe oraz pokrywa błonę śluzową, zmniejszając resorpcję wody. Leki przeczyszczające o działaniu drażniącym to głównie glikozydy antrachinonowe, które są zawarte w lekach roślinnych, takich jak: senes, rzewień, kruszyna, aloes i dantron. Leki pobudzające wypróżnienia to głównie bisakodyl należący do fenylometanów.
W leczeniu zaparcia uwzględnia się też leki prokinetyczne. Do tej grupy należy itopryd, a także leki serotoninergiczne oddziałujące na różne podtypy receptorów (5-HT1, 5-HT3 i 5-HT4) i kontrolujące funkcje motoryczne oraz wydzielnicze przewodu pokarmowego.
Spośród innych leków należy wymienić lubiproston, który jest aktywatorem kanałów chlorkowych zwiększającym wydzielanie chlorku sodu i wody przez enterocyty oraz kolonocyty. Niestety nie jest dostępny w Polsce. Tegaserod, który był wykorzystywany w leczeniu zaparciowej postaci zespołu jelita drażliwego u kobiet, został wycofany z powodu występowania powikłań sercowo-naczyniowych wiążących się z jego stosowaniem.
Leczenie chirurgiczne
Wskazane jest w niektórych postaciach ciężkich zaparć w takich jednostkach chorobowych, jak choroba Hirschsprunga, ciężka inercja jelita grubego, lub niekiedy w przypadku wypadania odbytnicy.
Leczenie alternatywne to przede wszystkim terapia przy użyciu metody bio-feedback, niekiedy z użyciem manometrii lub elektromiografii. Trening ma za zadanie pobudzić odczuwanie potrzeby wypróżnienia.
Podsumowanie
- Zaparcie jest częstym objawem charakteryzującym się zmniejszeniem częstości oddawania stolca, zagęszczeniem jego konsystencji i wysiłkiem, a także nierzadko bólem podczas defekacji.
- Stanowi przyczynę znacznego obniżenia jakości życia chorych, zwłaszcza gdy pojawiają się jego powikłania, takie jak guzki krwawnicze, a zwłaszcza objawowa choroba uchyłkowa, której sprzyja przewlekłe zaparcie.
- Przyczyną zaparcia mogą być schorzenia organiczne lub zaburzenia czynnościowe, np. zespół jelita drażliwego.