• niezamierzony spadek masy ciała spowodowany ubytkiem masy i siły nie tylko mięśni szkieletowych, lecz także mięśni oddechowych, serca i jelit, co odpowiednio prowadzi do: niewydolności oddechowej, zwolnienia rytmu serca i osłabienia perystaltyki jelit
• zmniejszenie stężenia albumin i upośledzenie odporności komórkowej
• zaburzenia trawienia oraz wchłaniania spowodowane zanikiem kosmków jelitowych i komórek błony śluzowej
• niedokrwistość niedobarwliwa i zaburzenia krzepnięcia.

Do wtórnych następstw zalicza się:

• zwiększenie chorobowości, śmiertelności i częstości zakażeń
• przedłużenie pobytu w szpitalu i wzrost kosztów leczenia.

Należy pamiętać, że utrata 40% beztłuszczowej masy ciała prowadzi do śmierci, a czas przeżycia prawidłowo odżywionego człowieka podejmującego np. strajk głodowy wynosi około 2 miesięcy, natomiast chorego głodzonego po urazie lub operacji zaledwie 2-3 tygodnie.

Ocena stanu odżywienia

Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia z 2012 roku oraz wytycznymi NFZ, który refunduje procedury konieczne do diagnostyki i leczenia niedożywienia związanego z chorobą, ocena stanu odżywienia wchodzi w skład podstawowych badań, które powinny być wykonywane u każdego pacjenta przyjmowanego do szpitala. Ma ona na celu identyfikację osób prawidłowo odżywionych, chorych z ryzykiem niedożywienia i niedożywionych.

Ocenę rozpoczynamy od wywiadu żywieniowego, w którym zwracamy uwagę na zmiany w sposobie żywienia, np. czy pacjent dostarcza z pożywieniem mniej kalorii niż zwykle, czy wystąpiła u niego nietolerancja pewnych pokarmów, czy schudł oraz czy wiąże to wszystko z chorobą.

Badanie kliniczne ma na celu ocenę stanu ogólnego pacjenta, wykrycie następstw choroby zasadniczej i niedożywienia. W trakcie obu tych badań wypełniamy kwestionariusz SGA lub NRS 2002.

Zgodnie z zaleceniami WHO badający wylicza u chorego wskaźnik masy ciała ze wzoru:

BMI = masa ciała (kg)/wzrost (m)²

Następnie na podstawie BMI rozpoznaje:

• niedowagę: BMI <18,5 kg/m²
• prawidłową masę ciała: BMI 18,5-24,9 kg/m²
• nadwagę: BMI 25,0-29,9 kg/m²
• otyłość: BMI >30,0 kg/m².

Wynik badania, który ma bardzo ważne znaczenie w planowaniu żywienia klinicznego, należy wpisać na pierwszej stronie historii choroby, gdyż niedowaga oraz nadwaga i otyłość są rozpoznaniem klinicznym choroby towarzyszącej, która wymaga leczenia. W rozpoznaniu niedożywienia największe znaczenie ma niezamierzony ubytek masy ciała. Jeżeli utrata masy ciała wynosi 10% lub >4,5 kg w ciągu 6 miesięcy albo 5% lub >3 kg w ciągu 5 miesięcy, a ponadto stwierdza się spadek stężenia albumin <3,2 g/dl, wzrost stężenia CRP i niedokrwistość niedobarwliwą (hemoglobina [Hb] <12 g/dl), to mamy do czynienia z wyniszczeniem, którego leczenie żywieniowe musi być prowadzone przez specjalistę (np. anestezjologa) ze względu na ryzyko wystąpienia zespołu ponownego odżywienia, który jest powikłaniem zagrażającym życiu.

Zapotrzebowanie na energię i makroskładniki odżywcze

Wszystkie procesy czynnościowe i metaboliczne zachodzące w organizmie wymagają stałego dostarczania energii, którą organizm czerpie z utleniania (spalania) węglowodanów, tłuszczów i białka, zapewnianych codziennie w ilościach niezbędnych do pokrycia zapotrzebowania. Całość przemian energetycznych ustroju, obejmujących zarówno rozkład związków organicznych (katabolizm), jak i ich syntezę (anabolizm), określamy mianem przemiany materii, którą dzielimy na podstawową (spoczynkową) i całkowitą. Podstawowa przemiana materii (PPM) oznacza spoczynkowe zapotrzebowanie energetyczne i wynosi u dorosłego mężczyzny 1 kcal/h/kg m.c. Oznacza to, że PPM mężczyzny o masie ciała 60 kg wynosi:

1 kcal × 24 h × 60 kg = 1440 kcal

PPM kobiety jest o 10% mniejsza ze względu na fizjologicznie większą zawartość tłuszczu w organizmie. Jest to jednocześnie najmniejsza ilość energii, jaka powinna być dostarczana codziennie każdemu choremu, u którego wstrzymano doustną podaż pożywienia, niezbędna do podtrzymania podstawowych procesów życiowych, takich jak: oddychanie, bicie serca, perystaltyka jelit, wydzielanie moczu itd. Jeżeli pacjent nie dostaje tej ilości energii (a najczęściej nie dostaje; tab. 1), zużywa własne zapasy, czyli około 16 000 kcal w ciągu 10 dni płynoterapii.

Ocena zapotrzebowania na energię, makroskładniki odżywcze i wodę pozwala na zaplanowanie żywienia dostosowanego do aktualnych potrzeb pacjenta. Zapotrzebowanie na energię zdrowego dorosłego człowieka wynosi 25-35 kcal/kg n.m.c. i w normalnych warunkach jest pokrywane w wyniku utleniania węglowodanów (50-55%), tłuszczu (25-30%) i białka (15-20%). Wartość energetyczna 1 g węglowodanów wynosi 4 kcal, 1 g białka 4 kcal, a 1 g tłuszczu 9 kcal. Ponieważ masa ciała ludzi wykazuje znaczne różnice wynikające z nadwagi i otyłości, w planowaniu żywienia posługujemy się prawidłową, należną lub idealną masą ciała, które można obliczyć za pomocą odpowiednich wzorów.

Prawidłowa masa ciała to BMI w granicach 18,5-24,9 kg/m².

Należną masę ciała oblicza się za pomocą wzoru Broca: