Badania radiologiczne nadal zajmują istotne miejsce w diagnostyce jelita grubego i wykluczaniu chorób organicznych mimo intensywnego rozwoju technik endoskopowych. Klasyczny wlew kontrastowy z pojedynczym kontrastem ma obecnie znaczenie historyczne. Niemniej nadal stosuje się wlew kontrastowy z podwójnym kontrastem. Co prawda ustępuje on znacznie kolonoskopii pod względem możliwości dokładnej oceny błony śluzowej, ale w przypadku przeciwwskazań do wykonania badania endoskopowego stanowi metodę z wyboru. Umożliwia ponadto dokładną ocenę anatomii jelita, znalezienie wydłużenia niektórych jego odcinków, zagięć dodatkowych (np. podwójne zagięcie śledzionowe czy wątrobowe) lub szczególnie ostrych kątów zagięć fizjologicznych, obniżenia poprzecznicy itp. Wlew kontrastowy umożliwia orientacyjną ocenę zaburzeń czynnościowych, np. nasilona haustracja może świadczyć o zwiększonej liczbie skurczów segmentowych jelita, a brak widocznych skurczów – o leniwej perystaltyce. Wspomniane wyżej uchyłki są patologią bardzo dobrze widoczną w badaniu radiologicznym i stanowią względne przeciwwskazanie do wykonania kolonoskopii u niektórych chorych.

Przy podejrzeniu choroby organicznej wykonuje się, poza wyżej omówionymi badaniami i rutynowo stosowanym USG, tomografię komputerową (TK) oraz rezonans magnetyczny (MRI). Nie mają znaczenia dla rozpoznania ZJN, a jedynie pozwalają wykluczyć inne choroby. Ze względów ekonomicznych nie powinno się ich wykonywać u większości chorych z ZJN (TK również ze względu na duże naświetlenie chorego).

W diagnostyce różnicowej biegunkowej postaci ZJN przeprowadza się wodorowe testy oddechowe w celu wykluczenia nietolerancji laktozy i przerostu bakteryjnego jelita cienkiego. Ocenę dobowej objętości stolca wraz z pomiarami pH, osmolalności i stężenia niektórych jonów wykonuje się w celu wykluczenia biegunki sekrecyjnej, osmotycznej i polekowej.

Badania specjalistyczne, częściej przeprowadzane w celach naukowych niż diagnostyczno-leczniczych, obejmują manometrię, badania czynnościowe czasu pasażu jelitowego przy użyciu testów oddechowych i badanie progu bólowego podczas rozciągania odbytnicy balonem.

Tabela 6. Choroby organiczne, które należy brać pod uwagę w różnicowaniu ZJN

Wiele chorób organicznych może wykazywać objawy zbliżone do występujących w przebiegu ZJN (tab. 6).

Przebieg choroby

Choroba ma zwykle wieloletni przebieg. Najczęściej rozpoczyna się w młodym wieku, zwłaszcza po przebyciu innych chorób, w wyniku sytuacji stresowych, zmiany warunków życiowych lub zawodowych itd. Choroba ma tendencję do zaostrzeń i remisji, niekiedy długotrwałych. Pierwsze pojawienie się choroby w wieku starszym jest niezwykle rzadkie. W związku z tym późne wystąpienie objawów przypominających ZJN budzi podejrzenie choroby organicznej.

Leczenie

Choroba ma złożoną i nie do końca wyjaśnioną patogenezę. Oprócz zaburzeń czynności motorycznej jelita rozważa się współistnienie zwiększenia przepuszczalności błony śluzowej jelita, zapalenia i nadwrażliwości trzewnej.¹⁰

Postępowanie terapeutyczne zależy od postaci choroby, a także od przyczyny jej ujawnienia się. Istotne znaczenie mają czynniki psychologiczne i psychospołeczne, na co należy zwrócić uwagę pacjenta. Niekiedy wskazana jest zmiana środowiska, miejsca pracy oraz łagodzenie reakcji na sytuacje stresogenne. Istotne znaczenie ma relacja pomiędzy lekarzem i pacjentem. Użyteczna bywa pomoc psychologa, a w przypadku towarzyszących zaburzeń lękowych i depresyjnych – konsultacja psychiatryczna. Pacjenta należy poinformować, że:

• choroba nie wiąże się z zagrożeniem nowotworowym
• choroba ma charakter przewlekły z okresami pogorszenia i remisji
• rokowanie jest dobre
• na obraz choroby wpływają liczne czynniki – przede wszystkim stres, a także błędy dietetyczne i niektóre leki
• właściwe zrozumienie przez pacjenta istoty choroby oraz odpowiednie postępowanie pomogą w zmniejszaniu objawów.

Zalecenia dietetyczne obejmują dbałość o stałe pory posiłków i odpowiednią ilość czasu przeznaczoną na ich spożywanie. Posiłki powinny być mniejsze, ale spożywane kilkakrotnie w ciągu dnia (4-5 razy). Obfity posiłek, zwłaszcza spożyty w krótkim czasie, wywołuje wzmożony odruch żołądkowo-okrężniczy. U niektórych osób powoduje on parcie nagłe lub niepowstrzymane występujące bezpośrednio po jego zakończeniu. Powinno się unikać pokarmów drażniących, kawy, nadmiaru słodyczy (często powodują wzdęcia). Produkty spożywcze często nasilające objawy ZJN to: pszenica, kukurydza, ziemniaki, czekolada, cebula, produkty mleczne, orzechy i ryby.⁴ Osoby z postacią biegunkową powinny unikać spożywania zbyt dużej ilości owoców zawierających fruktozę oraz produktów z sorbitolem, który może powodować biegunkę osmotyczną. Węglowodany mogą być dobrym substratem dla bakterii wytwarzających gazy. Należy unikać połykania powietrza w czasie jedzenia i picia, co zdarza się podczas szybkiego spożywania oraz pospiesznego połykania przed dokładnym pogryzieniem.

W postaci zaparciowej należy uwzględnić w diecie odpowiednią ilość błonnika zawierającego celulozę, hemicelulozy, pektyny (20-40 g/24 h, czemu odpowiada 0,5-0,75 kg owoców i warzyw lub 4-5 łyżek otrąb pszennych). Ilość tę należy wprowadzać stopniowo, w przeciwnym razie mogą wystąpić ból brzucha i wzdęcie. Chory powinien pamiętać o odpowiedniej ilości spożywanych płynów (2,5-3 l/24 h).

Leczenie farmakologiczne

Leczenie dietetyczne, psychoterapia i zmiana zachowań są istotne, ale u chorych z ZJN najczęściej trzeba również włączyć farmakoterapię. Należy podkreślić, że niekiedy już sama modyfikacja leczenia stosowanego dotychczas z powodu innych chorób może przynieść poprawę. Przykładowo nitraty, antagoniści wapnia oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne mogą nasilać zaparcie. Nieskuteczne leczenie przeciwcukrzycowe może powodować znaczne zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego.

Brak leków specyficznych dla ZJN. Terapia tej choroby ma charakter objawowy. Odstawienie leków znoszących objawy wiąże się często z nawrotem lub zaostrzeniem choroby. U blisko połowy chorych silny jest efekt placebo.

Zadaniem farmakoterapii w ZJN jest:

• zlikwidować lub zmniejszyć dolegliwości bólowe
• normalizować zaburzenia rytmu wypróżnień (przeciwdziałać biegunce lub zaparciu)
• likwidować pozostałe objawy (dyskomfort, wzdęcie, uczucie niepełnego wypróżnienia, parcie itp.).

Dolegliwości bólowe wymagają zwykle zastosowania leków antycholinergicznych i spazmolitycznych. Należą do nich: drotaweryna, mebeweryna, trimebutyna, alweryna, hioscyna, bromek pinawerium i olejek z mięty pieprzowej.