Skuteczność hioscyny w zmniejszaniu różnych objawów ZJN wykazano w badaniu dotyczącym wszystkich postaci ZJN.¹¹ Olejek z mięty pieprzowej zmniejsza dolegliwości bólowe, wzdęcia, uczucie niepełnej defekacji, parcie na stolec, nadmierne oddawanie gazów.¹¹

Dodatkowe zastosowanie środków przeciwwzdęciowych (symetykon) zmniejsza ciśnienie w świetle jelita, a przez to redukuje odczuwanie bólu. Istnieją preparaty złożone zawierające środek rozkurczowy i przeciwwzdęciowy (alweryna + symetykon).

Etiologia bólu w ZJN jest złożona.¹² Nadwrażliwość trzewna stanowi częstą przyczynę dolegliwości bólowych u chorych z ZJN. Zaburzenie funkcji układu nerwowego może zachodzić w wyniku uszkodzenia małych włókien nerwowych za pośrednictwem tlenku azotu.¹³ Chorzy z ZJN mają zmienioną regulację odczuwania bólu na poziomie ośrodkowego układu nerwowego (OUN).¹⁴ W związku z tym w terapii ZJN stosuje się leki modyfikujące czucie trzewne. Należą do nich trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TCA – tricyclic antidepressants) oraz leki wpływające na układ serotoninergiczny.

Stosowanie TCA w leczeniu ZJN niezależnie od współistnienia depresji jest zalecane przez amerykańskie towarzystwa gastrologiczne (American Gastroenterological Association [AGA] oraz American College of Gastroenterology [ACG]). Wyniki badań wykazały, że amitryptylina zmniejsza ogólne objawy choroby oraz odczuwanie dolegliwości bólowych we wszystkich podtypach ZJN.^15,16 Doksepina zmniejsza bóle brzucha, uczucie niepełnej defekacji oraz ogólne objawy choroby.¹⁷ TCA są zalecane przede wszystkim w cięższych postaciach choroby. Nie wszystkie badania kliniczne potwierdzają skuteczność TCA w leczeniu ZJN.

Kolejną grupą leków zalecaną w ZJN niezależnie od występowania depresji są leki wpływające na układ serotoninowy. Przewód pokarmowy jest największym producentem serotoniny w całym organizmie. Z tego względu zaburzenia w układzie serotoninergicznym powodują zmiany funkcji motorycznych przewodu pokarmowego, w tym również ujawnienie się ZJN. Postać biegunkowa ZJN charakteryzuje się nadmiarem, a zaparciowa niedoborem serotoniny w błonie śluzowej jelita grubego.¹⁸ Leki oddziałujące na receptory serotoninowe zmniejszają odczuwanie bólu, a dodatkowo mogą zmieniać motorykę jelita i pasaż jelitowy (w zależności od leku zwalniać lub przyspieszać). Dlatego stosuje się niekiedy leki agonistyczne wobec receptorów 5-HT₁ (buspiron, sumatryptan) lub selektywne inhibitory wychwytu serotoniny (SSRI – selective serotonin reuptake inhibitors) (paroksetyna, fluoksetyna, sertralina). Wyniki badań klinicznych dotyczących skuteczności tych leków w ZJN są sprzeczne. Na przykład zastosowanie paroksetyny łagodzi ogólne objawy choroby, ale nie wpływa na odczuwanie dolegliwości bólowych.¹⁹ W badaniach oceniających działanie fluoksetyny we wszystkich podtypach ZJN nie wykazano znamiennej poprawy w zakresie większości objawów.²⁰ Cytalopram jest oceniany w różnych badaniach nad ZJN zarówno korzystnie,²¹ jak i jako lek niezmniejszający objawów.²²

Dobre perspektywy w leczeniu ZJN przewiduje się dla leków blokujących receptory serotoninowe. Dlatego warto poświęcić im chwilę uwagi, choć w Polsce nie są jeszcze wprowadzone do praktyki klinicznej.

Alosetron należy do najbardziej znanych w USA leków z tej grupy. Jest to selektywny antagonista receptora 5-HT₃. Był stosowany w ciężkiej, opornej na leczenie postaci biegunkowej ZJN u kobiet. Wykazuje działanie antysekrecyjne, hamujące motorykę jelita oraz przeciwbólowe,^23,24 podwyższając próg czucia trzewnego. Był przejściowo wycofany wkrótce po wprowadzeniu na rynek amerykański ze względu na bardzo poważne działania niepożądane (niedokrwienne zapalenie jelit). Obecnie nadal jest stosowany w USA, choć z ograniczonymi wskazaniami. Autorzy badający działanie tego leku podkreślają jego korzystny wpływ na redukcję nasilenia objawów ZJN, normalizację czasu wypróżnień i konsystencji stolca oraz zmniejszanie uczucia parcia naglącego.²⁵

Cilansetron i piboserod to inni reprezentanci antagonistów receptora 5-HT₃. Tropisetron jest antagonistą receptorów 5-HT₃ i 5-HT₄. Leki te mogą znaleźć zastosowanie w postaci biegunkowej ZJN.²³

Drugim obok alosetronu najbardziej znanym w USA lekiem działającym na układ serotoninowy jest tegaserod. Jest on częściowym agonistą receptora 5-HT₄. Wykorzystuje się go do leczenia zaparciowej postaci ZJN. Stymuluje perystaltykę jelit, zmniejsza nadwrażliwość trzewną i zwiększa sekrecję jonów chlorkowych. Przyczynia się zatem do normalizacji pracy jelita i zmniejsza dolegliwości bólowe.²⁶ Renzapryd jest antagonistą 5-HT₃ i agonistą 5-HT₄. Może znaleźć zastosowanie w leczeniu postaci zaparciowej ZJN.²⁷ Wymienione wyżej leki są w stadium badań lub obserwacji klinicznych i nie są jeszcze w Polsce stosowane.

Linaklotyd jest nowym lekiem o innym mechanizmie działania, który zgodnie z rejestracją w UE może być stosowany w zaparciowej postaci ZJN. Zwiększa on wydzielanie jonów chlorkowych do światła jelita poprzez aktywację receptora cyklazy guanylowej na powierzchni nabłonka jelitowego.²⁸

Probiotyki mogą odgrywać pomocniczą rolę w terapii ZJN. Wynika to z doniesień, że ujawnienie choroby niekiedy następuje po przebyciu zakażenia przewodu pokarmowego. Patogeny mogą zwiększać przepuszczalność nabłonka jelitowego, odpowiedź immunologiczną, aktywować nocyceptywne drogi czuciowe i dysregulować system nerwowy w układzie pokarmowym.²⁹ Inne badania nie potwierdzają skuteczności probiotyków w leczeniu ZJN.³⁰ Leki przeciwbakteryjne (ryfaksymina) nie powinny być nadużywane. Można je stosować tylko w określonych przypadkach ZJN.²⁹

Tabela 7. Dostępne obecnie na polskim rynku leki stosowane w leczeniu zaparcia

Zaparcie towarzyszące ZJN jest źródłem dyskomfortu i przyczyną dolegliwości bólowych. W tabeli 7 zawarto dostępne obecnie na polskim rynku leki stosowane w terapii zaparcia. Spośród nich najlepiej stosować leki o działaniu osmotycznym, np. laktulozę, która nie powoduje uszkodzenia neuronów śródściennych. Przewlekłe stosowanie leków pochodzenia ziołowego, jak liście senesu, kłącze rzewienia, kora kruszyny i preparaty pochodne, może prowadzić do uszkodzenia tych neuronów i trwałych zaburzeń motoryki. Dość skuteczny i bezpieczny jest siarczan magnezu.

Tabela 8. Leki przeciwbiegunkowe

Dolegliwości bólowe rzadziej towarzyszą postaci biegunkowej ZJN niż zaparciowej. Dlatego łagodzenie biegunki wysuwa się na pierwszy plan w leczeniu tej postaci choroby. W tabeli 8 przedstawiono leki przeciwbiegunkowe.

Lekiem najczęściej stosowanym w postaci biegunkowej ZJN jest loperamid. Nie działa on na receptory opioidowe OUN (w przeciwieństwie do kodeiny), a jedynie na receptory obwodowe. Wykazuje niemal wybiórcze działanie na przewód pokarmowy. Wpływa na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, a także wywiera efekt antysekrecyjny. Łagodzi nieprzyjemne objawy, takie jak parcie lub uczucie niepełnego wypróżnienia. Bywa stosowany pomocniczo także w przypadku nietrzymania stolca.

Difenoksylat w przeciwieństwie do loperamidu częściowo przenika do OUN.