Alkaptonuria jest dziedziczną chorobą metaboliczną (oznaczoną w klasyfikacji chorób dziedzicznych Online Mendelian Inheritance in Man [OMIM] numerem 203500), w wyniku której dochodzi do nagromadzenia w organizmie kwasu homogentyzynowego. Zwiększone wydalanie kwasu homogentyzynowego z moczem może zmieniać jego zabarwienie (po alkalizacji moczu lub utlenieniu kwasu homogentyzynianowego), dochodzi również do odkładania się pochodnych tego kwasu w strukturach łącznotkankowych (m.in. w chrząstkach, twardówce, ścianie naczyń), co prowadzi do ich uszkodzenia. Zjawisko to jest określane jako ochronoza, a jawne klinicznie uszkodzenie chrząstek stawów obwodowych lub stawów kręgosłupa nazywane jest artropatią ochronotyczną lub spondyloartozą ochronotyczną. Należy więc odróżnić termin „alkaptonuria” (określający chorobę uwarunkowaną niedoborem enzymu) od terminu „ochronoza”. Ten ostatni używany jest w dwóch znaczeniach:

• jako morfologiczne określenie ciemno zabarwionych chrząstek i innych struktur łącznotkankowych
• jako synonim alkaptonurii.

Nie każde ciemne zabarwienie chrząstek jest wynikiem alkaptonurii (są to przypadki tzw. ochronozy egzogennej), a więc zakres znaczeniowy terminu ochronoza jest szerszy od terminu alkaptonuria.

RYS HISTORYCZNY

Najstarszą wzmianką o ciemnym moczu prawdopodobnie będącym objawem alkaptonurii jest opis Wilhelma Adolfa Scriboriusa z 1584 r. Kolejne opisy ogłosili Johannes Schenck von Grafenberg (1609) i Abraham Zucutus Lusitianus (1642). W XIX wieku scharakteryzowano substancję wydzielaną w moczu. Nazwę „alkapton” („wyłapujący alkalie”) wprowadził C. Boedeker. Rudolf Virchow w 1866 r. wprowadził termin „ochronoza”, a William Osler w 1904 r. po raz pierwszy rozpoznał alkaptonurię za życia chorego. Opisał też objaw oczny nazwany od jego nazwiska. Dziedziczny charakter choroby wykazał Archibald Edward Garrod w 1902 r. Epidemiologię choroby badał w Słowacji Štefan Siťaj. Bert N. La Du w 1955 r. wyizolował enzym katalizujący utlenianie kwasu homogentyzynowego.

Epidemiologia

Alkaptonuria jest chorobą rzadką, jej częstość występowania szacuje się na 1-5 na mln; wyższe wskaźniki odnotowano na Słowacji (1 na 21 500 mieszkańców) i w Santo Domingo. W Polsce alkaptonurię stwierdza się najczęściej na terenach przyległych do granicy ze Słowacją. Do 1980 r. opisano tylko 39 przypadków tej choroby w Polsce.

Alkaptonuria występuje u wszystkich ras. Nie wiadomo dokładnie, jaki jest stosunek zachorowań u obu płci: według części badań częstość występowania choroby u kobiet i mężczyzn jest porównywalna, inne sugerują większą podatność mężczyzn.