Wstęp

Ryzyko działań niepożądanych jest wpisane w stosowanie wszystkich grup leków, niekorzystne oddziaływanie na układ nerwowy jest jednak najbardziej charakterystyczne dla leków psychotropowych i cytostatyków.

Odkrycie leków psychotropowych dało chorym na depresję i schizofrenię szansę powrotu do życia społecznego, a cytostatyki otworzyły nowy rozdział w leczeniu chorób nowotworowych. Farmakoterapia powinna być nie tylko skuteczna, ale również bezpieczna, dlatego znajomość działań niepożądanych leków opisanych w tym rozdziale zapewne pomoże lekarzom w minimalizowaniu powikłań ze strony układu nerwowego i w ich skutecznym leczeniu.

Obraz kliniczny zaburzeń czynności układu nerwowego spowodowanych przez leki może być niezwykle różnorodny, dynamika narastania objawów bywa gwałtowna, a powikłania mogą nawet doprowadzić do zgonu pacjenta (złośliwy zespół poneuroleptyczny). Na profil powikłań w obrębie układu nerwowego wpływają: mechanizm działania leków, dawka dobowa i dawka skumulowana.

Leki przeciwpsychotyczne (neuroleptyki)

Leki przeciwpsychotyczne, potocznie neuroleptyki, z różną siłą blokują receptory dopaminergiczne, przede wszystkim z rodziny D₂, znajdujące się w czterech układach: mezolimbicznym, mezokortykalnym, nigrostriatalnym oraz guzkowo-lejkowym. Oddziałują również (zwykle antagonistycznie) na inne receptory, np. muskarynowy M₁, histaminowy H₁, adrenergiczny α₁.

Efektem blokowania receptorów D₂ jest działanie przeciwpsychotyczne oraz liczne działania niepożądane, w tym nasilenie objawów negatywnych schizofrenii czy wystąpienie objawów pozapiramidowych. Neuroleptyki atypowe różnią się od klasycznych:

• bardziej wybiórczym blokowaniem ośrodkowych receptorów D₂
• powinowactwem do mniejszej liczby receptorów z rodziny D₂
• krótszym czasem wiązania z receptorem D₂
• powinowactwem do receptorów serotoninowych (5-HT).
  
  

Działanie antagonistyczne wobec receptorów 5-HT_2A zapewnia lekom z tej grupy (np. olanzapinie, rysperydonowi, kwetiapinie) większą skuteczność w leczeniu objawów negatywnych schizofrenii oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia objawów pozapiramidowych i endokrynologicznych, niezależnie od wskazań, w których leki te są stosowane.

Efekt farmakologiczny jest uzależniony od miejsca działania, np. działanie przeciwpsychotyczne osiągane jest przez zablokowanie receptorów D₂ w układzie mezolimbicznym, a blokowanie tych samych receptorów w układzie guzkowo-lejkowym i nigrostriatalnym wywołuje działania niepożądane (zaburzenia endokrynologiczne i zespoły pozapiramidowe) (tab. 1).